Ντρούγκου, ντρουν, τα βραχιόλια της βροντούν (Το Λυκόφως των Χρεών, σκηνή 11)1Ο συγκεκριμένος στίχος αποτελεί ενδεικτικό παράδειγμα της «παράφρασης» πάνω στο πρωτότυπο κείμενο. Ο πρωτότυπος στίχος τραγουδιέται στην τρίτη πράξη του Λυκόφωτος των Θεών από τις Κόρες του Ρήνου [Rheintöchter] και έχει ως εξής: «Weialalaleia, wallalaleialala». Τα παραγλωσσικά αυτά στοιχεία «παραφράζονται» στα εξίσου παραγλωσσικά στοιχεία «Ντρούγκου, ντρουν» και τραγουδιούνται στο Λυκόφως των Χρεών από τις Τρεις Σουλιώτισσες.
Η πρώτη ελληνογερμανική διασταύρωση, που οφείλουμε να εξετάσουμε πριν φτάσουμε στην περίπτωση της όπερας Το Λυκόφως των Χρεών, τοποθετείται στο Βερολίνο και πιο συγκεκριμένα στη Neuköllner Oper, την αποκαλούμενη και «τέταρτη όπερα του Βερολίνου». Στην περιγραφή των στόχων του βερολινέζικου αυτού θεάτρου διαβάζουμε τα εξής:
Για τη Neuköllner Oper, η όπερα είναι κάτι παραπάνω από τις νέες παραγωγές ενός γνωστού και περιορισμένου ρεπερτορίου, στο οποίο προστίθενται ενίοτε κάποιες νέες παραγγελίες. Η Neuköllner Oper δείχνει πως το μουσικό θέατρο μπορεί, όχι, οφείλει να παρουσιάζεται στη σκηνή για να εκφράζει θέματα που αφορούν το παρόν.2Neuköllner Oper, «Profil», URL: https://www.neukoellneroper.de/en/profil-2/. Λόγω αλλαγής της ιστοσελίδας, τα κείμενα που έχουν αποδοθεί στα ελληνικά δεν είναι σε πλήρη αντιστοιχία με το τωρινό της περιεχόμενο, απηχούν όμως το πνεύμα του συγκεκριμένου θεάτρου.
Η παραπάνω διακήρυξη μοιάζει να εκφράζει μια τάση που δεν είναι μοναδική για τις πρωτοποριακές σκηνές του Βερολίνου, αλλά παρατηρείται και σε πολλούς άλλους οργανισμούς όπερας που υιοθετούν τη λογική του Regietheater, δηλαδή της σύγχρονης απόδοσης με μετάθεση του ιστορικού και αισθητικού πλαισίου οπερατικών έργων παλαιότερων εποχών στο παρόν. Στην περίπτωση, όμως, που μελετάμε, η παραγωγή δεν περιορίζεται στη διαμόρφωση μιας νέας δραματουργίας διατηρώντας το έργο, αλλά παραφράζει το έργο αφετηρίας, δημιουργώντας έτσι ένα νέο έργο, το οποίο φυσικά και σκηνοθετείται για πρώτη φορά. Στο πλαίσιο αυτού του είδους των παραγωγών, το 2011, ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Neuköllner Oper, Μπέρνχαρντ Γκλόκσιν, προσκαλεί στο Βερολίνο τη δημιουργική μας ομάδα, η οποία αποτελείται από τον σκηνοθέτη Αλέξανδρο Ευκλείδη, τον συνθέτη Χαράλαμπο Γωγιό και τον (υποφαινόμενο) λιμπρετίστα Δημήτρη Δημόπουλο. Με τον ίδιο τον Γκλόκσιν ως δραματουργό παρουσιάζεται η όπερα Yasou Aida!, «μια ελληνογερμανική συνάντηση φιλίας βασισμένη στην Αΐντα [Aida] του Giuseppe Verdi».3Οι όπερες των ζητιάνων, «Yasou Aida! | 2012», URL: https://thebeggarsoperas.gr/gr/aidaid.html [ανάκτηση: 26.05.2021]. Η εταιρεία μουσικού θεάτρου «Οι όπερες των ζητιάνων» ιδρύθηκε στην Αθήνα το 2002 από τον συνθέτη Χαράλαμπο Γωγιό, τον σκηνογράφο Κωνσταντίνο Ζαμάνη και την υπεύθυνη παραγωγής Γαβριέλλα Τριανταφύλλη με σκοπό την παραγωγή παραστάσεων όπερας και μουσικού θεάτρου χαμηλού κόστους και σύγχρονης αισθητικής. Η τεχνογνωσία πάνω στην οποία βασίστηκε το Λυκόφως των Χρεών4Πρώτη παράσταση: 6 Οκτωβρίου 2017, Εναλλακτική Σκηνή Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ), Αθήνα, δέκα παραστάσεις. προέρχεται από αυτήν την πρώτη συνεργασία, καθώς, σύμφωνα με τον Ευκλείδη:
Την ιδέα να δημιουργήσουμε ένα παλίμψηστο επάνω στο βερντιανό πρωτότυπο μας έβαλε ο Γερμανός δραματουργός όταν είπε: «Κοιτάξτε, εμείς εδώ ξαναγράφουμε όλα τα έργα και τα θεωρούμε καινούργια. Είτε πάρουμε την Μποέμ, είτε κάτι που γράφτηκε εφέτος, για μας είναι ένα νέο έργο που οφείλει να σχετίζεται με το σήμερα» (Σβώλος, 22.06.2012).
Κεντρική ηρωίδα του νέου αυτού έργου, που εμπνεόταν από την ελληνική κρίση δημόσιου χρέους, ήταν η Ελπίδα, μια αριστούχος, νέα Ελληνίδα, η οποία κάνει την πρακτική της στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), ελπίζοντας σε ένα καλύτερο μέλλον στο εξωτερικό. Η Ελπίδα σχετίζεται ερωτικά με τον Ράινερ Μες, έναν απεσταλμένο της ΕΚΤ στην Ελλάδα για την επιτήρηση εφαρμογής των μέτρων λιτότητας που έχουν επιβληθεί στη χώρα, ο οποίος επιστρέφει στη Φρανκφούρτη με μια νέα άποψη περί του τι συμβαίνει. Συνεπείς στην καλλιτεχνική αποστολή της Neuköllner Oper, οι συντελεστές δημιούργησαν ένα έργο και μια παράσταση που αποτύπωναν και συνομιλούσαν με την τρέχουσα κοινωνική, πολιτική και οικονομική κατάσταση της εποχής που ανέβηκε. Αυτό το πρώτο έργο-σταυροδρόμι, εκτός από το Βερολίνο5Πρώτη παράσταση:19 Ιανουαρίου 2012, Neuköllner Oper, Βερολίνο, 23 παραστάσεις., παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη6Πρώτη παράσταση στην Ελλάδα: 9 Μαρτίου 2012, Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, τέσσερις παραστάσεις. και στην Αθήνα7Πρώτη παράσταση στην Αθήνα: 29 Ιουνίου 2012, Φεστιβάλ Αθηνών, Ίδρυμα Κακογιάννη, τρεις παραστάσεις.. Οδήγησε, έτσι, στην εκ νέου πρόσκληση της ομάδας στο Βερολίνο, όπου την επόμενη καλλιτεχνική περίοδο παρουσιάσαμε την όπερα AirRossini ή Είμαστε το 1%, μια «ολιγαρχική όπερα βασισμένη στο Ταξίδι στη Ρεμς ή Το πανδοχείο του Χρυσού Κρίνου [Il viaggio a Reims ή L’ albergo del Giglio d’ oro] του Gioachino Rossini»,8Οι όπερες των ζητιάνων, «AirRossini | 2013», URL: https://thebeggarsoperas.gr/gr/airossiniid.html [ανάκτηση: 26.05.2021]. ακολουθώντας την ίδια μέθοδο δουλειάς, δημιουργώντας ένα νέο έργο βασιζόμενοι σε ένα ήδη υπάρχον, επεξεργαζόμενοι τη μουσική και τη δραματουργία του προϋπάρχοντος έργου, διασκευάζοντας και ενορχηστρώνοντας εκ νέου τη μουσική και γράφοντας ένα νέο λιμπρέτο.
Τελευταία συνεργασία της Neuköllner Oper με μέλη της ομάδας ήταν η διοργάνωση στο Ωδείο Φίλιππος Νάκας στην Αθήνα του σεμιναρίου και μουσικοθεατρικού δρώμενου ελληνογερμανικής σύμπραξης με τίτλο Das Schubert Diploma – Οδηγός μετανάστευσης για τραγουδιστές.9Οι όπερες των ζητιάνων, «Das Schubert Diploma – Οδηγός μετανάστευσης για τραγουδιστές | 2013», https://thebeggarsoperas.gr/gr/schubertdiplomapr.html [ανάκτηση: 26.05.2021]. Το μουσικοθεατρικό δρώμενο είχε ως έμπνευση την πραγματικότητα που βίωναν πολλοί έλληνες λυρικοί τραγουδιστές αναζητώντας επαγγελματική αποκατάσταση στα λυρικά θέατρα της Γερμανίας. Πολύ συχνά, η πρώτη επαφή των καλλιτεχνών αυτών με τη γερμανική γλώσσα ήταν τα τραγούδια του Φραντς Σούμπερτ. Εκτός από επιλεγμένα τραγούδια του αυστριακού συνθέτη, το Das Schubert Diploma συμπεριλάμβανε στη δραματουργία του έναν οδηγό τσέπης του 1963 που απευθυνόταν στους Έλληνες που ετοιμάζονταν να μεταναστεύσουν στη Δυτική Γερμανία του τότε.
Αριστούχοι τεχνοκράτες, κλασικοί τραγουδιστές και γκασταρμπάιτερ, πρόσωπα επί σκηνής, βιώνουν την προσωπική τους εμπειρία ελληνογερμανικής συνάντησης, σε μια σειρά παραστάσεων που θα άξιζε να μελετηθούν εκτενέστερα. Ωστόσο, στην περίπτωσή μας, χρησιμεύουν ως χαρακτηριστικό παράδειγμα για την τεχνογνωσία που απαιτείται στη δημιουργία μιας νέας όπερας με βάση μια προγενέστερή της. Τη γνώση αυτή και τα μέσα που είχε αποκομίσει η δημιουργική ομάδα, συνεργαζόμενη με τη Neuköllner Oper, χρησιμοποίησε στο Λυκόφως των Χρεών. Το αποτέλεσμα της καλλιτεχνικής αυτής διαδικασίας ήταν αυτό που ονομάζεται «όπερα σε παράφραση».
Καιρός λοιπόν να πω της ιστορίας τον μύθο (Το Λυκόφως των Χρεών, σκηνή 1)
Όπως σημειώνει και ο Ρολάν Μπαρτ, «το αφήγημα αρχίζει με την ίδια την ιστορία της ανθρωπότητας» (Barthes, 2019, 93), γι’ αυτό και είναι απαραίτητο να αναφέρουμε τα αφηγήματα από τα οποία έχει εμπνευστεί το Λυκόφως των Χρεών και πώς αυτά «μεταποιούνται», γίνονται το επίκεντρο και σχολιάζονται στο έργο.
Ήδη από τον τίτλο καθίσταται σαφής η σχέση του έργου με το Λυκόφως των Θεών [Götterdämmerung], την τελευταία όπερα της τετραλογίας Το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν [Der Ring des Nibelungen] του Ρίχαρντ Βάγκνερ, έργο από το όποιο όχι απλώς εμπνέεται, αλλά και χρησιμοποιεί ως μουσικό και δραματουργικό υλικό για να δημιουργήσει ένα νέο έργο. Η έμπνευση ανήκει στον σκηνοθέτη της παράστασης, Αλέξανδρο Ευκλείδη:
Ήταν μια ιδέα που είχα λίγα χρόνια πριν ακούγοντας σε συναυλιακή μορφή το Λυκόφως των θεών και σκέφθηκα πως αυτή η πτώση της Βαλχάλας θα μπορούσε να βρει ένα ελληνικό ισοδύναμο που δεν θα μπορούσε να είναι άλλο από την πτώση του μεγαλύτερου τοπόσημου της ελληνικής συνέχειας, όπως η Ακρόπολη. Θεώρησα πως αυτό είναι μια νόμιμη παραλληλία και εναρκτήρια ιδέα για μια ριζική διασκευή του έργου (Ζούση, 09.07.2017).
Τα μυθικά αφηγήματα του έργου του Βάγκνερ προέρχονται από σκανδιναβικούς μύθους και από τα ηρωικά έπη της βορειοδυτικής Ευρώπης. Είναι όμως επεξεργασμένα από τον συνθέτη με τέτοιον τρόπο που επιτρέπεται, όπως αναφέρει ο Νίκος Δοντάς, να «σημειωθεί η ομοιότητα του Δαχτυλιδιού με την Ορέστεια του Αισχύλου» (Δοντάς, 2017, 24). Η σύνδεσή τους, λοιπόν, με την Ακρόπολη, ως ένα σύμβολο που φέρει πλήθος συμπαραδηλώσεων στο παγκόσμιο και τοπικό αφήγημα, δημιουργεί ένα πλέγμα από επιπλέον συνδέσεις που «εμπλέκει το νεοελληνικό φαντασιακό με το νεοκλασικό, με αποτέλεσμα να προκύψει μια περίεργη νέα μυθολογία που πατάει και στον Βάγκνερ, και στα δικά μας» (Χαρωνίτης, 05.10.2017) σύμφωνα με τον λιμπρετίστα του έργου.
Πολλά τα αφηγήματα που προσφέρει η Ακρόπολη τόσο ως κτίριο όσο και ως σύμβολο. Από την άποψη της αρχιτεκτονικής, ίσως αρκούσε να αναφερθούν τα Προπύλαια του Μονάχου, αναπαραγωγή των Προπυλαίων της Ακρόπολης, ως ακόμα μία αποτύπωση των ελληνογερμανικών διασταυρώσεων. Όμως για το Λυκόφως των Χρεών η διασταύρωση αυτή βρίσκεται στο Ντόναουσταουφ, στην περιφέρεια του Ρέγκενσμπουργκ της Βαυαρίας, όπου υπάρχει το Μνημείο της Βαλχάλας [Walhalla], ονομασία της κατοικίας των πεσόντων ηρώων η οποία κατασκευάζεται στο τέλος του Χρυσού του Ρήνου [Rheingold], που αποτελεί και τον πρόλογο του Δαχτυλιδιού. Πρόκειται για ένα κτίριο στο ύφος ενός περίστυλου αρχαιοελληνικού ναού δωρικού ρυθμού, ένα κτίριο που προσομοιάζει στον Παρθενώνα και περιέχει προτομές και αναθηματικές πλάκες των «συντρόφων της Βαλχάλας» [Walhallagenossen], ενός πλήθους ηγεμόνων, στρατηγών, επιστημόνων και καλλιτεχνών, οι οποίοι θεωρούνταν υποδειγματικοί εκπρόσωποι ο καθένας στον τομέα του τον 19ο αιώνα, όπως είχαν επιλεγεί από τον Λουδοβίκο Α΄ και τους διαδόχους του.10Bayerische Verwaltung der staatlichen Schlösser, Gärten und Seen, «Walhalla – Donaustauf (bei Regensburg)». Σε μια μέτα-διασταύρωση, το εσωτερικό του κτιρίου αυτού αποτέλεσε την έμπνευση για το σκηνικό του Κωνσταντίνου Ζαμάνη για το Λυκόφως των Χρεών. Μετονομαζόμενη σε Βράχο στο Λυκόφως των Χρεών, η Ακρόπολη παραπέμπει σε δύο πολύ σημαντικά αφηγήματα: στο παγκόσμιο ιδεαλιστικό αφήγημα του Δυτικού Πολιτισμού, ως το περιβόητο λίκνο του, αλλά και στο τοπικιστικό αφήγημα της ιστορικής συνέχειας και ανωτερότητας του ελληνικού έθνους, αφήγημα που συνοψίζεται στη γνωστή φράση «όταν εμείς οι Έλληνες χτίζαμε Παρθενώνες, εσείς οι βάρβαροι τρώγατε βελανίδια».11Μηχανή του Χρόνου, «Ποιος υπουργός είπε την περίφημη ατάκα σε αξιωματούχο της ΕΟΚ που διερευνούσε τo σκάνδαλο του καλαμποκιού», https://www.mixanitouxronou.gr/quot-otan-emeis-chtizame-parthenones-eseis-trogate-velanidia-quot-poios-ypoyrgos-eipe-tin-perifimi-ataka-se-axiomatoycho-tis-eok-poy-diereynoyse-to-skandalo-toy-kalampokioy/ [ανάκτηση: 24.05.2021]. Σε σχέση με τα παραπάνω, αναπάντεχη διασταύρωση, κατά τη διάρκεια των προβών της παράστασης, αποτελεί η κυκλοφορία της μελέτης της Γιοχάνα Χάνινκ, καθηγήτριας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μπράουν των ΗΠΑ, με τίτλο Το κλασικό χρέος: η ελληνική αρχαιότητα σε μια εποχή λιτότητας [The Classical Debt: Greek antiquity in an era of austerity]. Όπως σημειώνει σε συνέντευξή της η Hanink:
Οι Άγγλοι και οι Γερμανοί λάτρεις της αρχαιότητας δεν κατασκεύασαν μόνο για τον εαυτό τους το ιδεώδες της κλασσικής Ελλάδας. Η εικόνα αυτή διαμόρφωσε πνευματικά από τα τέλη του 18ου αιώνα και ευρέα τμήματα των κοινωνικών και πνευματικών ελίτ στις ελληνικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και στην εξορία, όπως για παράδειγμα τον Αδαμάντιο Κοραή που δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στην επαναστατημένη Ελλάδα. Αυτή η αποικιοκρατική διαδικασία επηρέασε τη γένεση του νεοελληνικού έθνους και την πορεία του στη συνέχεια και αποδείχθηκε κάτι σαν χρυσό κλουβί (Μοσκόβου, 06.08.2017).
Αξίζει να σημειωθεί ότι το αφήγημα της υποτιθέμενης ανωτερότητας του (νέο)ελληνικού έθνους υπό το πρίσμα της αρχαιότητας, όπως την αφομοίωσε και την οικειοποιήθηκε ο Δυτικός Πολιτισμός, και η οργάνωση/κατασκευή του νεοελληνικού κράτους σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα με τη συμβολή των Μεγάλων Δυνάμεων, αποτελούν μεν δύο διαφορετικά αφηγήματα, όχι όμως άσχετα μεταξύ τους, ενώ οπωσδήποτε έχουν άμεση σχέση και συνάφεια με το έργο και την παράσταση, όπως θα δούμε στη συνέχεια στην επόμενη υποενότητα.
Και κράτος νεοκλασικό θεμελιώθηκε στις λάσπες, κράτος με βούλα και βασιλιά (Το Λυκόφως των Χρεών, σκηνή 8)
Στο Λυκόφως των Χρεών τα ιστορικά γεγονότα δεν παραβλέπονται, τουναντίον αποτελούν δομικά υλικά του συνολικού αφηγήματος, όμως σκιαγραφούνται και αναφέρονται στο μυθολογικό πλαίσιο που δημιουργείται, με τρόπο ποιητικό, όπως στο ακόλουθο παράδειγμα από τη σκηνή 8 του έργου όπου εμφανίζονται ως κύριοι χαρακτήρες ο Μαξ Μέρτεν, κεντρικό πρόσωπο της γερμανικής κατοχικής διοίκησης της Θεσσαλονίκης, υπεύθυνος για την εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου αυτής της πόλης, και ο Κλέμενς φον Μέτερνιχ, καγκελάριος της Αυστρίας και εμβληματική μορφή πανευρωπαϊκής εμβέλειας της ακραίας συντηρητικής πολιτικής του πρώτου μισού του 19ου αιώνα:
ΜΕΡΤΕΝ Για όσα χρωστούν δεν πρέπει να πληρώσουν;
ΜΕΤΤΕΡΝΙΧ Φυσικά! Στη Δύση χρωστούν γη και αέρα και νερό.
Γη: ο χώρος για να έχουν χώρα.
Αέρας: η οργάνωση του κράτους.
Νερό: τα δάνεια για να λειτουργεί.
Και κράτος νεοκλασικό θεμελιώθηκε στις λάσπες,
κράτος με βούλα και βασιλιά.
Σαν χωρίστηκε τότε ο κόσμος στα δυο
με παραπέτασμα σιδηρούν, παρέμειναν πάλι με μας,
μόνη ελεύθερη δημοκρατία της Ανατολής
μια βραχονησίδα, βάση της Δύσης.
Τα ιστορικά στοιχεία που υπονοούν οι παραπάνω στίχοι αφορούν: την αναγνώριση του νεοελληνικού κράτους, την οργάνωσή του κατά τα δυτικά πρότυπα, τη δανειοδότησή του πριν καν αναγνωριστεί ως ανεξάρτητο κράτος, την ενθρόνιση του βαυαρού πρίγκιπα Όθωνα ως μονάρχη του Βασιλείου της Ελλάδος και τέλος την παραμονή της Ελλάδας στη Δύση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Οι παραπάνω ιστορικά υπαινικτικοί στίχοι τραγουδιούνται στο Λυκόφως των Χρεών από την προτομή του Μέττερνιχ προς τον Μέρτεν. Πρόκειται για τους μόνους ήρωες του έργου που έχουν το όνομα υπαρκτών ιστορικών προσώπων, ωστόσο επιτελούν συμβολικό ρόλο. Ο Μέττερνιχ (Otmar, 11.05.2021), o αυστριακός πολιτικός, λειτουργεί ως ένα σύμβολο της τευτονικής ιδιοσυγκρασίας και κοσμοθεωρίας. Μολονότι πρόκειται, φυσικά, για ιστορικό πρόσωπο, για τους δημιουργούς του Λυκόφωτος των Χρεών κατέχει μια κάποια μυθική υπόσταση, καθώς έχει συνδεθεί με μια χαρακτηριστική φράση που προέρχεται από το επίσημο σχολικό εγχειρίδιο της Ιστορίας Δέσμης της Γ‘ τάξης Λυκείου: «τα γαμψά νύχια του Μέτερνιχ».12Παρά την επιθυμία του συγγραφέα να μπορούσε να έχει εδώ την ακριβή βιβλιογραφική αναφορά, δυστυχώς δεν έχει κρατήσει το βιβλίο που τον βασάνιζε επί δύο σχεδόν χρόνια για τις εισιτήριες εξετάσεις στις ανώτατες σχολές κατά το σχολικό έτος 1993-1994, είναι όμως από τις λίγες φράσεις που δεν έχει ξεχάσει έκτοτε. Ο Μαξ Μέρτεν (Φλάισερ 28.05.2006), αποκαλούμενος «Δήμιος της Θεσσαλονίκης» και «Χασάπης της Θεσσαλονίκης», καθώς συμμετείχε στη δίωξη των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και των γύρω περιοχών, στην παράσταση παραπέμπει στο Απόλυτο Κακό. Η λεηλασία των περιουσιών των Εβραίων της Θεσσαλονίκης οδήγησε στον αστικό μύθο περί του θαμμένου θησαυρού του Μαξ Μέρτεν (Μαργωμένου, 24.11.2008), μυθολογικό στοιχείο που μπολιάζεται στο ιστορικό αφήγημα και υιοθετείται έτσι και στο έργο. Μια σκοτεινή ελληνογερμανική διασταύρωση είναι αυτή, κρίνοντας από τα όσα σημειώνει ο Χάγκεν Φλάισερ:
ο Μαξ Μέρτεν συνελήφθη το 1957 στην Ελλάδα και καταδικάστηκε, το 1959, σε 25 χρόνια φυλάκιση. Ωστόσο, έπειτα από έντονες πιέσεις και οικονομικούς εκβιασμούς της εύρωστης Δυτικής Γερμανίας, η τότε ελληνική κυβέρνηση υπέκυψε μέσα σε λίγους μήνες και παραιτήθηκε από την αρμοδιότητα της ποινικής δίωξης: Με δύο νόμους απέλασε όχι μόνο τον Merten, αλλά «τροποποίησε» και τη σχετική νομοθεσία – έτσι ώστε να «αναστέλλεται αυτοδικαίως… πάσα δίωξις Γερμανών υπηκόων φερομένων ως εγκληματιών πολέμου», ενώ «αντίγραφα των δικογραφιών αποστέλλονται εις τας γερμανικάς δικαστικάς αρχάς» (Φλάισερ, 28.05.2006).
Σωτήρη! Εκεί είναι θέση αναπήρων! (Το Λυκόφως των Χρεών, σκηνή 4)
Πέραν των αστικών μύθων, τα στερεότυπα αποτελούν αφηγήματα τα οποία και αυτά, ειδικά στην κωμωδία και τη σάτιρα, αποτελούν δραματουργικά υλικά στα χέρια των δημιουργών. Όπως και ο μύθος, έτσι και το στερεότυπο λειτουργεί ως συγγραφική και θεατρική συντομογραφία που μεταδίδει στον αναγνώστη ή το κοινό, αντίστοιχα, μεγάλο πλήθος πληροφοριών σε ελάχιστο χρόνο. Μια φράση όπως αυτή του τίτλου του υποκεφαλαίου, εκπορευόμενη από τον Μέρτεν προς τον νεοεκλεγέντα πρωθυπουργό Σωτήρη, τον ήρωα του έργου, ενώ αυτός παρκάρει σε θέση αναπήρων, μεταφέρει μέσω ενός στερεοτύπου, τόσο το ποιόν των ηρώων, όσο και τη σχέση μεταξύ τους. Δεν χρειάζονται βιβλιογραφικές αναφορές για να αποδειχθούν οι στερεότυπες ιδέες που έχουν οι δύο λαοί ο ένας για τον άλλον. Αρκεί να αναφερθούν και προκαλούν αυτομάτως μειδιάματα και δυσφορία αντίστοιχα: οι τεμπέληδες Έλληνες με τον φραπέ που συντηρούνται από τα δάνεια και τα επιδόματα από τη μία, και οι αγέλαστοι Γερμανοί με το καλτσο-σάνδαλο που παραγγέλνουν μόνο μια χωριάτικη για τέσσερα άτομα στη μέση από την άλλη.
Είναι κρίμα που το στερεότυπο, όταν δεν χρησιμοποιείται ως δραματουργικό υλικό της σάτιρας, γίνεται πειστήριο που εξυπηρετεί όχι τη συνάντηση και την επικοινωνία, αλλά την περιχαράκωση και τη σύγκρουση. Ας μην ασχοληθούμε όμως άλλο με το θέμα αυτό, καθώς μια πλήρηςανάλυσή του, αν αυτή είναι εφικτή, δεν είναι απαραίτητη στο συγκεκριμένο δοκίμιο.
Τον μύθο του χρέους ανατινάζω (Το Λυκόφως των Χρεών, σκηνή 14)
Το ζήτημα της λειτουργίας και των διακυμάνσεων της οικονομίας, ως κάτι το απρόβλεπτο και το ανεξήγητο, προσδίδει επίσης μυθολογικό χαρακτήρα σε ένα αφήγημα, κατά τα άλλα, ιστορικά καταγράψιμο και εκ των υστέρων εξηγήσιμο. Η αίσθηση της νομοτελειακής τιμωρίας όταν ένα χρέος, χρηματικό ή ηθικό, δεν πληρώνεται ή αντίστοιχα εκπληρώνεται, δεν απέχει από την αίσθηση της ύβρεως και της τίσεως. Στο Λυκόφως των Χρεών, τα χρέη που ανατινάζονται στο τέλος της παράστασης με την ανατίναξη του Βράχου από την προδομένη Βρουγχίλδη, ένα σύμβολο του προδομένου από την εκλεγμένη εξουσία έλληνα ψηφοφόρου, αφορούν τόσο τον κύκλο του οικονομικού χρέους, όσο και του ηθικού χρέους ανάμεσα στον Πολίτη και την Πόλη. Με την ανατίναξη του Βράχου, χάνονται τόσο ο θησαυρός του Μέρτεν, που στη μυθολογία της παράστασης ήταν κρυμμένος εκεί, αλλά μαζί του και όσα διαιώνιζαν τον φαύλο κύκλο των χρεών που έβλαπταν τον λαό. Ερωτώμενος για τον αν τελικά η ψηφοφόρος Βρουγχίλδη απορρίπτει στο τέλος την έννοια του σωτήρα, ο σκηνοθέτης Ευκλείδης απαντά χαρακτηριστικά:
Ναι, γιατί αυτό ταίριαζε και στο τέλος της όπερας του Βάγκνερ. «Λυτρωθήκαμε από το λυτρωτή» έλεγε ο Βάγκνερ. Το γεγονός πως στο τέλος η Βρουγχίλδη πατάει το κουμπί της καταστροφής είναι και γιατί πρέπει να μάθουμε πως η καταστροφή, στις συνθήκες που ζούμε, παίζει ως σενάριο (Μαστρογιαννίτης, 20.09.2017).
Τούτος ο σαματάς δεν είναι για καλό (Το Λυκόφως των Χρεών, σκηνή 6)
Η μουσική του Βάγκνερ από την πρωτότυπη όπερα είχε την τύχη να γίνει αντικείμενο πολύπλευρης επεξεργασίας. Σημειώνονται περικοπές σκηνών και μερών, οδηγώντας το τρίπρακτο –τετράωρης διάρκειας– πρωτότυπο σε ένα δίπρακτο διάρκειας δυόμισι ωρών έργο. Οι περικοπές αυτές έγιναν σε μεγάλο βαθμό κατά τη διάρκεια της συγγραφής του κειμένου από τον λιμπρετίστα Δημόπουλο, σε συνεννόηση πάντα με τον συνθέτη Γωγιό, αφού πρώτα το σύνολο της δημιουργικής ομάδας είχαμε συμφωνήσει στα μέρη του πρωτοτύπου που θα χρησιμοποιούνταν οπωσδήποτε για να εξυπηρετηθεί η δραματουργία στο Δαχτυλίδι των Χρεών. Ο Γωγιός επίσης υπογράφει τη νέα ενορχήστρωση για εννέα συνολικά μουσικούς: βιολί, βιολοντσέλο, κοντραμπάσο, φλάουτο, όμποε, κλαρινέτο, κόρνο και πιάνο για τέσσερα χέρια. Αντίστοιχα υπάρχει μείωση των μονωδών και χορωδών του πρωτοτύπου, καθώς υπάρχουν περικοπές και συμπτύξεις ρόλων, ενώ σημειώνονται και πολλαπλές διανομές ρόλων μέσα στον θίασο. Παρατίθεται η διανομή της παράστασης:
ΒΡΟΥΓΧΙΛΔΗ (σοπράνο): Τζούλια Σουγλάκου
ΣΩΤΗΡΗΣ (τενόρος): Δημήτρης Πακσόγλου
ΜΕΡΤΕΝ (μπάσος): Τάσος Αποστόλου (Οκτώβριος 2017), Πέτρος Μαγουλάς (Ιανουάριος 2018)
ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ/ ΓΕΡΟΣ/ ΜΕΤΤΕΡΝΙΧ (βαρύτονος): Γιάννης Γιαννίσης
ΛΟΓΙΚΗ/ΜΕΛΙΝΑ/ΣΟΥΛΙΩΤΙΣΣΑ (σοπράνο): Μυρτώ Μποκολίνη (Οκτώβριος 2017), Φωτεινή Κωστοπούλου (Ιανουάριος 2018)
ΜΕΛΙΝΑ/ΣΟΥΛΙΩΤΙΣΣΑ (μέτζο-σοπράνο): Ειρήνη Καράγιαννη
ΜΕΛΙΝΑ/ΣΟΥΛΙΩΤΙΣΣΑ (μέτζο-σοπράνο): Μαργαρίτα Συγγενιώτου
ΠΡΟΤΟΜΕΣ (χορωδία): Βασίλης Δημακόπουλος (βαρύτονος), Γιάννης Καλύβας (τενόρος), Μιχάλης Κατσούλης (μπάσος), Γιάννης Φίλιας (τενόρος)
Αξίζει να σημειωθεί πως ο ρόλος του Γέρου, που στο Λυκόφως των Χρεών ερμηνεύεται από βαρύτονο, αντιστοιχεί στον ρόλο της Βαλτράουτε στο πρωτότυπο, ρόλος που ερμηνεύεται από μέτζο-σοπράνο. Καθώς στο πρωτότυπο η Βαλτράουτε αποτελεί απεσταλμένη του Βόταν, η δημιουργική ομάδα αποφάσισε την εμφάνιση του ίδιου του Γέρου (αντίστοιχο του Wotan) και όχι κάποιου απεσταλμένου του, ώστε η σχέση Βρουγχίλδης και Γέρου, η σχέση έλληνα ψηφοφόρου και Πρωτοπατέρα και Πολιτικού Αρχηγού (για μια σύντομη περιγραφή του Γέρου), να γίνει άμεσα αντιληπτή από το κοινό που δεν θα είχε παρακολουθήσει έναν πρόλογο και δύο όπερες πριν όπου εμφανίζεται ο ήρωας, όπως στο Λυκόφως των Θεών. Το παράδειγμα παρατίθεται ως χαρακτηριστικό της διαχείρισης του πρωτότυπου υλικού στα χέρια της δημιουργικής ομάδας και ενδεικτικό της ανάγκης το νέο έργο να είναι αυτοτελές και αυτόνομο. Σαφώς η εξοικείωση με το Λυκόφως των Θεών ή/και του συνόλου των έργων που απαρτίζουν το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν καθιστά δυνατή τη διακειμενική κατανόηση του Λυκόφωτος των Χρεών, όμως αυτή δεν αποτελεί προϋπόθεση για την παρακολούθησή του.
Η σημαντικότερη ίσως επεξεργασία του μουσικού υλικού από τον Γωγιό είναι η αντικατάσταση κάποιων βαγνκερικών «Leitmotive» του πρωτοτύπου με οικείες στο ελληνικό κοινό μελωδίες. Όπως σημειώνει και ο ίδιος:
η βασική και τολμηρότερη, ωστόσο, μουσική παρέμβαση στην πρωτότυπη παρτιτούρα ήταν η ευθεία αντικατάσταση (ή, σε κάποιες περιπτώσεις, αντιστικτική διαπλοκή) έντεκα χαρακτηριστικών «καθοδηγητικών μοτίβων» (Leitmotive) από τις πολλές δεκάδες που απαρτίζουν τον βαγκνερικό μουσικό ιστό με ισάριθμες, πασίγνωστες και, ελπίζω, άμεσα αναγνωρίσιμες, νεοελληνικές μελωδίες που μοιράζονται με τα αυθεντικά μοτίβα κάποια προφανή κοινά μουσικά χαρακτηριστικά. Η αντιστοιχία των μοτίβων είναι η ακόλουθη, κατά σειρά εμφάνισης:
| ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ | ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΧΡΕΩΝ |
| Μοτίβο του Ρήνου [Rhein–Motiv] | Τα παιδιά του Πειραιά Ι: «Απ’ το παράθυρό μου βλέπω…» (Μάνου Χατζιδάκι) |
| Μοτίβο της οικειοθελούς παραίτησης [Schicksals-Motiv] | «Αγάπη που ’γινες δίκοπο μαχαίρι» (Μάνου Χατζιδάκι/Βασίλη Τσιτσάνη) |
| Μοτίβο του δόρατος του Βόταν/των Συνθηκών [Vertrags-Motiv] | Ρωμιοσύνη: «Σώπα, όπου να ’ναι θα σημάνουν οι καμπάνες» (Μίκη Θεοδωράκη) |
| Μοτίβο της Βαλχάλας [Walhall-Motiv] | Θέμα από την ταινία Chariots of Fire (Βαγγέλη Παπαθανασίου/Σταύρου Λογαρίδη) |
| Μοτίβο του δαχτυλιδιού [Ring–Motiv] | «Πού ’ν’ το, πού ’ν’ το, το δαχτυλίδι;» (Παιδικό, άδηλου συνθέτη) |
| Μοτίβο της πτώσης των θεών [Götterdämmerungs-Motiv] | Τα παιδιά του Πειραιά ΙΙ: «…και τέσσερα παιδιά» (Μάνου Χατζιδάκι) |
| Μοτίβο της σιδηρουργίας/του σφυροκοπήματος [Nibelungen-Motiv] | Τρίτος Παγκόσμιος: «Ο Πέτρος, ο Γιόχαν κι ο Φραντς» (Μάνου Λοΐζου) |
| Μοτίβο του σπαθιού [Schwert-Motiv] | Ύμνος εις την Ελευθερίαν: «…του σπαθιού την τρομερή» (Νικόλαου Μάντζαρου) |
| Μοτίβο του κόρνου του Ζίγκφριντ [Horn-Motiv] | «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει» (Λέοντος Ρηγίδη) |
| Μοτίβο της αξίας του χρυσού [Rheingold-Motiv] | Λιανοτράγουδο 14 Ι: «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις» (Μίκη Θεοδωράκη) |
| Μοτίβο των γιγάντων [Riesen–Motiv] | Λιανοτράγουδο 14 ΙΙ: «Να τη, πετιέται αποξαρχής κι αντρειεύει και θεριεύει» (Μίκη Θεοδωράκη) |
[…] Θεωρώ πολύ σημαντικό οι παρεμβάσεις αυτές να μη διαβαστούν ως «πλακίτσες» και εξυπνακίστικοι σχολιασμοί. Σε αντιστοιχία με τον ευφυή τρόπο με τον οποίο ο Δημήτρης Δημόπουλος μεταφυτεύει εκλεκτικά, χωρίς καμιά σχολαστικότητα, τον παρηχητικό στίχο του Βάγκνερ και τις ομοηχίες με το πρωτότυπο στον ειρωνικότερο και αυτοσαρκαστικά στομφώδη τόνο του νέου κειμένου, πρόθεσή μου ήταν μια ευθέως κριτική ανάγνωση της βαγκνερικής μουσικοδραματικής γραφής, η οποία, μάλιστα, θεωρώ πως απέδωσε μερικούς αξιόλογους καρπούς (Γωγιός, 2017).
Όλα μπουρλότο! (Το Λυκόφως των Χρεών, σκηνή 14)
Για το Λυκόφως των Χρεών, το πρώτο έργο του είδους του που παρουσιάστηκε στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ) για δέκα παραστάσεις κατά την καλλιτεχνική περίοδο 2017–2018,13Εθνική Λυρική Σκηνή, «Το λυκόφως των χρεών», URL: https://www.nationalopera.gr/arxeio/arxeio-parastaseon-pe/kalitexniki-periodos-2017-2018/item/963-to-lykofos-ton-xreon [ανάκτηση: 26.05.2021]. εισήχθη ο όρος «όπερα σε παράφραση». Η παράσταση ΟRFEAS 2020,14Εθνική Λυρική Σκηνή, «ORFEAS 2020», URL: https://www.nationalopera.gr/enalaktiki-skini/opera/item/2728-orfeas-2020 [ανάκτηση: 26.05.2021]. βασισμένη στην όπερα Ορφέας (Orfeo) του Κλαούντιο Μοντεβέρντι, θα ήταν η δεύτερη παραγωγή του είδους στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ, δυστυχώς όμως κατάφερε να φτάσει μόνο ως τη γενική πρόβα, καθώς η πρεμιέρα της ακυρώθηκε εξαιτίας της πανδημίας COVID-19. Καθώς η «όπερα σε παράφραση» προσφέρεται για πολλές διασταυρώσεις κειμένων, μουσικής και εννοιών και από τις δύο χώρες, θα ήταν κρίμα αυτή η, εν μέρει, εκ Γερμανίας προερχόμενη τεχνογνωσία και έμπνευση να μείνει ανεκμετάλλευτη και να μη συνεχιστεί, με νέες δημιουργικές ομάδες να εμπνέονται και να αντλούν υλικό από προϋπάρχοντα οπερατικά έργα, διασκευάζοντάς τα ώστε να συνομιλήσουν με το κοινό του σήμερα για τα ζητήματα που το απασχολούν.
Κρίνοντας δε από την ανταπόκριση που είχε το Λυκόφως των Χρεών, φαίνεται πως μια «όπερα σε παράφραση» πυροδοτεί μάλλον εντονότερες συζητήσεις σε σχέση με το ανέβασμα του πρωτότυπου έργου, ανεξαρτήτως σκηνοθετικής προσέγγισης. Η γενική αποτίμηση της υποδοχής από την κριτική φαίνεται να εξαίρει το μουσικό αποτέλεσμα και να επικρίνει το κείμενο της παράστασης. Καθώς η εισήγηση αφορά περισσότερο τις ελληνογερμανικές διασταυρώσεις και όχι την καταγραφή του αποτυπώματος της υποδοχής της παράστασης από την κριτική, ας αρκεστούμε σε κάποιους ενδεικτικούς τίτλους όπως: «Το Λυκόφως των κλισέ» (Δουλγερίδης, 11.10.2017) και «Μουσική άριστη, λιμπρέτο για επιθεώρηση» (Σβώλος, 10.10.2017). Υπήρξαν όμως και αποτιμήσεις που αναγνώρισαν, αν όχι τις προθέσεις της δημιουργικής ομάδας, το γιατί η παράσταση γέννησε τόσο έντονες αντιδράσεις. Ο κριτικός Θάνος Ματζανάς σημειώνει:
Η όπερα λοιπόν πραγματοποιεί τα περισσότερα από όσα είχε πει στην συνέντευξη του ο Αλέξανδρος Ευκλείδης αλλά και όσα έλπιζε να κατορθώσει το έργο. Το λιμπρέτο του Δημήτρη Δημόπουλου προσαρμόζει ευφυέστατα στις απαιτούμενες χωροχρονικές και άλλες συνθήκες στην βαγκνερική ιστορία. Ο Χαράλαμπος Γωγιός έφερε σε πέρας υποδειγματικά το πολύ δύσκολο έργο του να διατηρήσει τις βασικές φωνητικές μελωδικές γραμμές του πρωτοτύπου, να τις εμπλουτίσει με πάρα πολλά μέρη τα οποία έγραψε ο ίδιος και φυσικά έπρεπε να κινούνται σε συναφές ύφος αλλά και να ενσωματώσει σε όλα αυτά κάποια προϋπάρχοντα και εντελώς άσχετα στοιχεία επειδή το επέβαλλαν οι ανάγκες του λιμπρέτου. […] Κάποια έργα εμπνέονται από την ζωή, κάποια άλλα προσπαθούν να την αποτυπώσουν πιστά, ακόμα και απλά να την αντιγράψουν. Η όπερα «Το Λυκόφως Των Χρεών» είναι από τα πολύ λίγα που τολμούν να σταθούν απέναντι στην ζωή και στην πραγματικότητα ως καθρέφτης τους. Και αν στους θεατές της δεν αρέσουν τα είδωλα τους μέσα σε αυτόν, δεν τους κουνάει το δάκτυλο από καθέδρας νουθετώντας τους αλλά απλά τους προτρέπει, με σύνεση μα και θάρρος, «κάνετε κάτι λοιπόν για να τα αλλάξετε!» (Ματζανάς, 28.11.2017).
Παράρτημα: Το Λυκόφως των Χρεών – Σύνοψη
Στη σκιά του Βράχου, η Βρουγχίλδη φροντίζει το μνήμα του Πρώτου Γέρου, του προγονικού εθνάρχη της, αναμένοντας το νέο εκλογικό αποτέλεσμα. Την ίδια στιγμή, οι τρεις Μελίνες βλέπουν με φρίκη το καντήλι να σβήνει, σημάδι πως προμηνύεται κάποια μεγάλη συμφορά. Ο νικητής των εκλογών Σωτήρης έρχεται για να πάρει την ευχή της Βρουγχίλδης και κατόπιν αναχωρεί για το εξωτερικό (Δημόπουλος, 2017).
Αναμένοντας την προγραμματισμένη άφιξη του νέου Ήρωα, ο Δόκτωρ Μέρτεν πείθει τον Εκσυγχρονισμό και τη Λογική να πλανέψουν τον Σωτήρη με το μαγικό φίλτρο της Δύσης. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να δεχτεί ο Σωτήρης τους διπλούς γάμους που σχεδιάζουν για να σωθούν από την πρωτοφανή κρίση που επηρεάζει τους πάντες. Ο Σωτήρης καταφτάνει με σκοπό να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της χώρας του, αλλά ανυποψίαστος πίνει το φίλτρο και υποχωρεί μπροστά σε όσα του προτείνονται: ο Εκσυγχρονισμός θα πάρει νύφη τη Βρουγχίλδη και ο Σωτήρης τη Λογική· αυτή είναι η καλύτερη δυνατή λύση. Όταν ο Δόκτωρ Μέρτεν μένει μόνος, αποκαλύπτει τα πραγματικά κίνητρα του σχεδίου του: Στο παρελθόν, κατά τη διάρκεια του πολέμου, είχε συγκεντρώσει με άνομα μέσα έναν μεγάλο θησαυρό τον οποίο και έκρυψε βαθιά μέσα στον Βράχο. Τώρα είναι η ώρα να γίνει πάλι δικός του.
Στο μεταξύ, ένα κακό προαίσθημα βασανίζει τη Βρουγχίλδη. Η επίσκεψη που δέχεται από το φάντασμα του Πρώτου Γέρου επιβεβαιώνει τις ανησυχίες της. Ο γεννήτορας του κράτους την επιπλήττει για την ανυπακοή της και της υπενθυμίζει το χρέος της απέναντι σ’ αυτούς που την ευεργετούν. Η Βρουγχίλδη αντιδρά έντονα, εκφράζοντας παράλληλα την πίστη της στον Σωτήρη και στην αλλαγή που εκείνος είναι ικανός να φέρει. Τότε ο Πρώτος Γέρος τής αποκαλύπτει πως ο νέος της Ήρωας την έχει ήδη προδώσει. Εμφανίζεται ο Σωτήρης και επιβεβαιώνει τα λεγόμενα του Πρώτου Γέρου, αναγγέλλοντας στη Βρουγχίλδη τους διπλούς γάμους που θα γίνουν στη σκιά του Βράχου.
Οι ξένοι καταφθάνουν και η γαμήλια προετοιμασία ξεκινάει. Ο Δόκτωρ Μέρτεν φέρνει για δώρο στον Σωτήρη μια προτομή του Μέττερνιχ την οποία και σκοπεύει να τοποθετήσει στο μαυσωλείο των ηρώων μαζί με τις άλλες. Πρώτα όμως αποκαλύπτει τον τρόπο εφαρμογής του σχεδίου του: Κατά τον εορτασμό των γάμων, την ώρα που θα ρίχνονται αμέτρητα πυροτεχνήματα, θα πυροδοτήσει τα εκρηκτικά που έχει τοποθετήσει στον Βράχο ανοίγοντας έτσι τον δρόμο που θα τον οδηγήσει στον θησαυρό. Κατόπιν, απευθύνεται στις προτομές των Ηρώων και τους ανακοινώνει τους διπλούς γάμους. Στην αρχή οι προτομές δυσανασχετούν, στη συνέχεια όμως πείθονται πως η απόφαση αυτή είναι για το κοινό καλό.
Παρά τη γαμήλια γιορτή που ετοιμάζεται, η ατμόσφαιρα μοιάζει πένθιμη καθώς τρεις Σουλιώτισσες θρηνούν, πρώτα την προδομένη Βρουγχίλδη και ύστερα τον πλανεμένο Σωτήρη. Παρά τις προσπάθειές τους να δώσουν στον Σωτήρη ένα αντίδοτο για να θυμηθεί τη Βρουγχίλδη και τα όσα της είχε υποσχεθεί, δεν το κατορθώνουν. Ο Σωτήρης θα πιει τελικά το αντίδοτο, κατά λάθος, όταν παρέα με τον Εκσυγχρονισμό και τον Μέρτεν κάνουν προπόσεις για τους διπλούς γάμους. Θυμάται τα πάντα, όμως είναι πια αργά για ν’ αλλάξει στάση ή να δρομολογήσει κάποια από τις αλλαγές που είχε οραματιστεί με τη Βρουγχίλδη. Η θέση του στην ιστορία έχει ήδη κριθεί. Με τον Σωτήρη ακινητοποιημένο πια, όλοι οι παρευρισκόμενοι ορμούν απροκάλυπτα στις διεκδικήσεις τους. Τότε εμφανίζεται η Βρουγχίλδη αποφασισμένη να σπάσει μόνη της τον κύκλο της Ιστορίας αδιαφορώντας για τις συνέπειες…