Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: ένας επαναστάτης στις αυλές του Μονάχου και του Βερολίνου (1834-1837)

Επαναστάτης, πολιτικός και διπλωμάτης

Δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητηθεί η ηγετική παρουσία του Aλέξανδρου Μαυροκορδάτου στις εξελίξεις του 1821. Ωστόσο, η «τύχη» του στη συνείδηση των Νεοελλήνων δεν ήταν η καλύτερη: για λόγους που αφορούν κυρίως τις ιδεολογικές και πολιτικές ανάγκες του εκάστοτε παρόντος, θεωρήθηκε το «μαύρο πρόβατο» του ’21, αυτός που οδήγησε την Ελλάδα στην εξάρτηση από την Αγγλία, αυτός που δεν άφησε τους «αγνούς» αγωνιστές να δώσουν μιαν άλλη λύση, πιο «πατριωτική», στον απελευθερωτικό αγώνα και που εμπόδισε τον Καποδίστρια να θεμελιώσει ένα πραγματικά ανεξάρτητο και δίκαιο κράτος. Πολλά από αυτά δεν αντέχουν, βέβαια, στην ιστορική κριτική, ωστόσο αποτελούν ακόμη γερά εδραιωμένα και ευρέως διαδεδομένα στερεότυπα.¹Βλ. αναλυτικά Λούκος, 1993, 93-102. Σε μια απόπειρα όμως να γραφεί η ιστορία της Επανάστασης του 1821, και γενικότερα η νεοελληνική ιστορία, με κριτήρια που δεν αποσκοπούν στην ηθικολογία και τον φρονηματισμό, παρά στην κατανόηση των μηχανισμών που διέπουν τις κοινωνικές λειτουργίες, δεν θα μπορούσαν να αγνοηθούν, μεταξύ των άλλων, κάποιες επιλογές του Μαυροκορδάτου οι οποίες, αν και γνωστές, σκοπίμως παρασιωπούνται, ή ερμηνεύονται μονόπλευρα. Οι κύριες επιλογές που θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι οι εξής: 1. Είναι ο μόνος, ή τουλάχιστον από τους λίγους, που είχαν από την αρχή της εξέγερσης συγκεκριμένο πολιτικό πρόγραμμα: τη δημιουργία συνταγματικού κράτους κατά τα δυτικά πρότυπα. 2. Οι άμεσοι συνεργάτες του ή όσοι ανήκαν στην πολιτική του παράταξη ήταν από τα πιο προχωρημένα πνεύματα της εποχής. 3. Η στροφή του Μαυροκορδάτου προς την Αγγλία φαίνεται ότι στηριζόταν σε ρεαλιστική εκτίμηση των ευρωπαϊκών πραγμάτων. Εξάλλου, την επέμβαση μιας ή περισσότερων ευρωπαϊκών δυνάμεων ζήτησαν σχεδόν όλοι οι πολιτικοί και στρατιωτικοί αρχηγοί των αγωνιζόμενων Ελλήνων. Η εξάρτηση από τις ξένες δυνάμεις έγινε γρήγορα συστατικό στοιχείο της ελληνικής πολιτικής ζωής, και τα αίτιά της θα πρέπει να αναζητηθούν, πέρα από αυτά που ανάγονται στις διεθνείς εξελίξεις της εποχής, όχι τόσο στις ενέργειες προσώπων, αλλά κυρίως στα εγγενή προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας.²Στο ίδιο. Για τη δράση του Μαυροκορδάτου στη διάρκεια της Επανάστασης και στην Καποδιστριακή περίοδο, βλ. και Λούκος, 2010. Η πολιτική της έκφραση αντικατοπτριζόταν, άλλωστε, σε ένα κομματικό σύστημα που δεν έκρυβε τις εξαρτήσεις των παρατάξεων από τις λεγόμενες προστάτιδες δυνάμεις. Οι έριδες μεταξύ του Αγγλικού, του Γαλλικού και του Ρωσικού κόμματος καθόριζαν τις εξελίξεις, κυρίως κατά την πρώτη δεκαετία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.

Στο πλαίσιο των προσπαθειών εξισορρόπησης των επιρροών των τότε πολιτικών δυνάμεων, η τριμελής Αντιβασιλεία που ορίσθηκε για να ασκεί την εξουσία μέχρι την ενηλικίωση του νεαρού βαυαρού Βασιλιά θα περιλάβει τον Μαυροκορδάτο στο νέο υπουργικό συμβούλιο που διόρισε λίγο μετά την άφιξή της στην Ελλάδα. Πολύ σύντομα, όμως, η πλειοψηφία της τριανδρίας θα δυσαρεστηθεί από τη στάση του απέναντι στις αντιδράσεις επιφανών οπλαρχηγών που διεκδικούσαν ρόλο στα νέα πολιτικά δεδομένα. Μετά την ανακάλυψη μιας (σύμφωνα με την άποψη των βαυαρών παραγόντων) «μείζονος» συνωμοσίας οπαδών του Ρωσικού κόμματος, θα τον μετακινήσουν από τη Γραμματεία επί των Οικονομικών στη Γραμματεία των Εξωτερικών και των Ναυτικών, και όταν τελικά θα δείξει φανερά τη δυσαρέσκειά του για την πρόθεση της ως άνω πλειοψηφίας να μεθοδεύσει την καταδίκη του συλληφθέντος προεξάρχοντος οπλαρχηγού του απελευθερωτικού αγώνα Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, θα τον απομακρύνει από τα κυβερνητικά αξιώματα. Το μέτρο αυτό δεν θεωρήθηκε επαρκώς αποτελεσματικό. Επιδιώχθηκε και επιτεύχθηκε η απομάκρυνσή του από τη χώρα. Προκειμένου να αποδυναμωθεί η πολιτική του παράταξη, αποφασίζεται ο διορισμός του ως πρεσβευτή στις αυλές της Βαυαρίας και της Πρωσίας.³John A. Petropulos, 1997, 230, 237-255 και αλλού. Το σημαντικό αυτό έργο (αγγλική έκδοση 1968) παραμένει βασικό βοήθημα για την κατανόηση της πρώτης περιόδου της βασιλείας του Όθωνα. Βλ. και διάταγμα «Περί μεταβιβασμού τού μέχρι τούδε Προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου, και Υπουργού των Εξωτερικών και των Ναυτικών, Κ. Μαυροκορδάτου, εις άλλην υπηρεσίαν», 31 Μαΐου/12 Ιουνίου 1834: Εφημερίς της Κυβερνήσεως 20.3/15.6.1834).

Επρόκειτο συγχρόνως για μια ιδιότυπη αναγνώριση της κατάρτισης και των ικανοτήτων του, αλλά και του πατριωτισμού του. Με την κίνηση αυτή αναγνωριζόταν επίσης η αξία της αριστοκρατικής του καταγωγής, η οποία θα είχε τη βαρύτητά της στις χώρες όπου διαπιστευόταν για το πολιτικό καθεστώς της οθωνικής Ελλάδας. Όλες αυτές οι ιδιότητες, όπως επίσης και χαρακτηριστικά που αφορούν την καθημερινή ζωή και τα προσωπικά βιώματά του, μας αποκαλύπτονται από τις λεπτομερείς καταγραφές στο ημερολόγιό του των ετών της πρεσβευτικής του θητείας στο Μόναχο και στο Βερολίνο.

Το Ημερολόγιο

Όποιος γνωρίζει το εκδομένο ή και το ανέκδοτο αρχείο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου δεν θα πρέπει να εκπλήσσεται από την εύρεση ενός τέτοιου τεκμηρίου στα κατάλοιπά του. Η μεθοδικότητα στην αλληλογραφία του είναι φανερή είτε από τα σχετικά πρωτόκολλα που ο ίδιος κρατά, είτε από αυτά που υποχρεώνει τους άλλους να κρατούν, ή από άλλες ενδείξεις φροντίδας προκειμένου να καταγραφούν γεγονότα και λεγόμενα. Δεν γνωρίζουμε κανέναν άλλον που στο διάστημα της Επανάστασης να έγραψε τόσες πολλές επιστολές ή άλλης μορφής κείμενα ή να επιδόθηκε σε τόσες πολλές μεταφράσεις. Μόνον ο Ιωάννης Καποδίστριας θα μπορούσε να αμφισβητήσει την πρωτιά. Είναι φυσικό, επομένως, να μην εγκαταλείπει τις συνήθειές του όταν μεταβάλλονται οι περιστάσεις. Ευρισκόμενος σε μια επίσημη αποστολή στο εξωτερικό, θεώρησε απαραίτητο να σημειώνει εντυπώσεις από ό,τι έβλεπε γύρω του, από όσα διάβαζε ή άκουγε στις ποικίλες επαφές του.

Η συγγραφή του ημερολογίου αρχίζει από την ημέρα της αναχώρησής του από την Ελλάδα. Ο Μαυροκορδάτος ξεκινά από το Ναύπλιο το ταξίδι του με ένα ελληνικό καράβι στις 4 Ιουλίου 1834 (τότε σημειώνει και την πρώτη εγγραφή στο ημερολόγιο), πριν ακόμη φθάσει η είδηση ότι ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος A΄ αποφάσισε να λύσει τη διαμάχη στους κόλπους της Αντιβασιλείας με την αντικατάσταση του Georg Ludwig von Maurer και του Abel, και την παραμονή του Armansperg. Μαζί του είναι η μητέρα του, η σύζυγός του Χαρίκλεια, ο σχεδόν τριετής γιος του, Νικόλαος, και η κόρη του, Ελπινίκη, βρέφος, με την τροφό της. Περιπλέουν την Πελοπόννησο, τη Δυτική Στερεά, την Ήπειρο. Κατά τον περίπλου ο Μαυροκορδάτος, αντικρίζοντας το Νεόκαστρο και άλλους τόπους, θυμάται επεισόδια της Επανάστασης. Μετά από ολιγοήμερη παραμονή στην Κέρκυρα και συνάντηση με τον αρμοστή των Ιονίων Νήσων, λόρδο George Nugent-Grenville και τον κατευθυνόμενο στην Αθήνα Ägid von Kobell, αντικαταστάτη του Maurer ως μέλους της τριμελούς ελληνικής Ατιβασιλείας, το πλοίο διασχίζει Ιόνιο και Αδριατική και τέλος φθάνει στην Αγκώνα. Στο ημερολόγιο καταγράφονται λεπτομερώς οι περιπέτειες του θαλασσινού ταξιδιού και αναδεικνύονται οι γνώσεις του Μαυροκορδάτου στα ναυτικά. Μετά από πολυήμερη και οδυνηρή παραμονή στο λοιμοκαθαρτήριο της Αγκώνας, συνεχίζουν το ταξίδι τους με άμαξα ως τη Βενετία, και από εκεί μέσω Innsbruck φτάνουν στο Μόναχο.

Η σύντομη διέλευση από την Ιταλία αποτελεί αφορμή αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντός του για την ιταλική ιστορία και τέχνη. Δεν λείπει, βέβαια, η σύνδεση με την ελληνική αρχαιότητα, με ενδιαφέροντα σχόλια που είναι χαρακτηριστικά για την προσωπικότητά του. Ο Μαυροκορδάτος διατυπώνει σχόλια για μνημεία και έργα τέχνης. Η σύγκριση με την κλασική αρχαιότητα είναι αναπόφευκτη. Ευρισκόμενος στη Βενετία θα σημειώσει στις 16/28.8.1834:

[…] έπειτα επισκέπτομαι μόνος την εκκλησίαν του Σωτήρος, αριστούργημα του Παλλαδίου, αλλά πόσον τ’ αριστουργήματα αυτά φαίνονται έργα πυγμαίων συγκρινόμενα με την αρχιτεκτονικήν του ναού του Θησέως, του Παρθενώνος κτλ.

Δεν λείπουν και οι παρατηρήσεις για κοινωνικά φαινόμενα. Μας πληροφορεί ότι στο Λορέτο οι μοναχοί έχουν το μεγάλο εμπόριο και «όχι μόνον νέμονται όλα τα προϊόντα της πλουσίας και καρποφόρου πεδιάδος, αλλά και τους ιδρώτας όλων των δεισιδαιμόνων προσκυνητών», και επομένως δεν πρέπει να απορεί κανείς γιατί τους συμφέρει η «διαιώνισις της αμαθείας».⁴Μαυροκορδάτος, 2011, εγγραφή 3/15.8.1834 (στο εξής θα σημειώνεται μόνον η λέξη Ημερολόγιο και η χρονολογία της εγγραφής). Μεγάλο μέρος των παρατηρήσεών του που διατυπώνονται κατά τη διέλευση από την Ιταλία προκαλούν συνειρμούς με γεγονότα της Επανάστασης. Κοντά στη Σεζένα (Cesena) θα του δείξουν τον χώρο όπου το 1831 ηττήθηκαν από τους Αυστριακούς οι εξεγερθέντες φιλελεύθεροι κατά του παπικού κράτους. Συγχρόνως, όμως, θα πληροφορηθεί για τις καταχρήσεις και των επαναστατών εις βάρος των κατοίκων. Θα επιχειρήσει, έτσι, μια σύγκριση μεταξύ των εξεγέρσεων στην Ελλάδα και την Ιταλία, για να υποστηρίξει ότι στην ελληνική περίπτωση είναι ξεκάθαρος ο εθνικός χαρακτήρας της επανάστασης, τον οποίο θα αποδώσει στην έλλειψη, στα ελληνικά μόνον εδάφη, κοινωνικής αντίθεσης λόγω της γενικής ένδειας και της κοινής μοίρας απέναντι στον κατακτητή.⁵Ημερολόγιο, 8/20.8.1834.

Πιο σημαντικές όμως για τις ιστορικές πληροφορίες που μας παρέχει το ημερολόγιο είναι οι σημειώσεις για το πώς περνά τη ζωή του στο Μόναχο. Μερικά στιγμιότυπα από τη ζωή ενός διπλωμάτη που μόλις είχε φθάσει στον προορισμό του αφορούν πρακτικά και διαδικαστικά ζητήματα: η αναζήτηση, πρώτα, κατάλληλης αλλά όχι ακριβής κατοικίας για την πολυπληθή οικογένειά του, η παραλαβή από τον προκάτοχό του τού αρχείου της πρεσβείας, η προετοιμασία για την υποβολή διαπιστευτηρίων στον βασιλιά, οι συναντήσεις με τον υπουργό Εξωτερικών, άλλους αξιωματούχους της Βαυαρίας, και τον «τραπεζίτη» της Ελληνικής Κυβέρνησης, βαρώνο Simon von Eichthal, καθώς και η απόκτηση γνωριμιών κυρίως μεταξύ των άλλων διπλωματικών αντιπροσώπων – γνωριμίες που θα του εξασφάλιζαν κοινωνικές συναναστροφές (επισκέψεις και αντεπισκέψεις, γεύματα, χορούς, κλπ.), απαραίτητες όχι μόνο για μια πιο ευχάριστη και άνετη καθημερινότητα, αλλά και πολύτιμες για την ενημέρωση ως προς πολιτικά θέματα και πολλά άλλα γενικότερου ενδιαφέροντος. Συχνά παρακολουθεί θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες:

Την στ^ηνμ.μ. επήγα εις το γαλ. θέατρον. Οι υποκριταί είναι καλοί εν γένει… Ευχαριστήθην όχι ολίγον».⁶Ημερολόγιο, 5/17.10.1834. Το εσπέρας πηγαίνω μετά της Χαρικλείας εις το Ευφρόσυνον λεγόμενον οίκημα, δια ν’ ακούσωμεν τον περίφημον δια την χορευτικήν μουσικήν Στράους. Ευχαριστήθημεν από την μουσικήν, και ηκούσαμεν ένα Πολωνόν μυστακοφόρον ψάλλοντα με γυναικείαν φωνήν.⁷Ημερολόγιο, 27/9.10.1835. Έχουμε επίσης τις εντυπώσεις του από τη μεγαλύτερη και πιο δημοφιλή γιορτή του Μονάχου, το Oktoberfest, που διαρκούσε μια εβδομάδα στο λιβάδι της Θηρεσίας (Theresienwiese): Το θέαμα είχε τι μεγαλοπρεπές. Το αμφιθεατρικόν της θέσεως, η ποικιλία των ενδυμασιών, η πληθύς των οχημάτων κτλ. κτλ. όλα συνέτρεχον εις το να κάμνουν ευχάριστον τη πανήγυριν.⁸Ημερολόγιο, 23/5.10.1834.

Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1835 ο Μαυροκορδάτος είχε την ευκαιρία να γνωρίσει περισσότερο τους εκεί Έλληνες. Κυρίως ασχολήθηκε με τους νέους που φοιτούσαν στο Ελληνικό Λύκειο, το εκπαιδευτικό ίδρυμα που είχε ιδρύσει ο Λουδοβίκος για να σπουδάσουν τέκνα των αγωνιστών του 1821. Διευθυντής αυτού του εκπαιδευτικού «καταστήματος» ήταν ο Δημ. Παρρησιάδης. Στο διδακτικό προσωπικό ανήκε τότε και ο αρχαιογνώστης και δάσκαλος των ελληνικών του Όθωνα και της Αμαλίας (από το 1839 καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών) Φίλιππος Ιωάννου. Ο Μαυροκορδάτος ενημερώνεται για τη λειτουργία του Λυκείου και τους μαθητές του, παρίσταται στις εξετάσεις τους και σχολιάζει την επίδοσή τους,⁹Βλ. Ημερολόγιο, 14/26, 15/27, 17/29.8.1835. παρακολουθεί την προετοιμασία της θεατρικής τους παράστασης και χαίρεται που το τελικό αποτέλεσμα είναι ικανοποιητικό: «Γίνεται η παράστασις της Ιωάννας του Σίλλερ, και ευδοκιμεί πλέον ή ηλπίζετο».¹⁰Ημερολόγιο, 22/3.4.1836∙ βλ. και 21/2.4.1836: «απέρχομαι εις το Κατάστημα, δια να ιδώ τας δια την αυρινήν παράστασιν προετοιμασίας».

Καλείται όμως παράλληλα να αντιμετωπίσει και την απειθαρχία μερικών μαθητών και να αποφασίσει για την ενδεχόμενη τιμωρία τους:

Ο Παρρησιάδης με κοινοποιεί έν αισχρόν γράμμα του Ανδρ. Α. Δελιγιάννη προς αυτόν. Τον καλώ να ελθή αύριον περί την ενδεκάτην. Νομίζω αναγκαίον να εμποδίσω την εις Εϊδελβέργην μετάβασίν του, και να τον αναγκάσω να επιστρέψη εις την Ελλάδα, δια να μη περιϋβρίζεται εξ αιτίας του ο ελληνικός χαρακτήρ.¹¹Ημερολόγιο, 23/5.10.1835∙ βλ. και 24/6, 25/7 και 26/8.10.1835.

Στο σπίτι του ο Μαυροκορδάτος θα δεχθεί πολλούς Έλληνες που βρίσκονται ή ήταν περαστικοί από το Μόναχο. Εκτός από το Λύκειο, μερικές δεκάδες νέοι σπούδαζαν στο Πανεπιστήμιο και σε στρατιωτικές σχολές. Θα φιλοξενήσει και τη χήρα τού Οδυσσέα Ανδρούτσου, την Οδυσσέαινα, της οποίας ο γιος Λεωνίδας, υπότροφος του βασιλιά της Βαυαρίας, θα πεθάνει πρόωρα.¹²Ημερολόγιο, 25/5.9.1835, 13/25.1.1836, 15/27.11.1836, 5/17.12.1836. Αποφεύγει να συναντήσει τον Maurer, δεν τον καλεί στην εορτή που επιμελώς οργάνωσε λόγω της ενηλικίωσης του Όθωνα¹³Ημερολόγιο, 16/28.5.1835: «Προσκαλώ και τον Άβελ, όσον δια τον Μάουρερ έχω τους λόγους μου δια να μη τον καλέσω». Βλ. και εγγραφή 31/12.11.1834. και θα θεωρήσει ότι το έργο του «Das griechische Volk…» (Χαϊδελβέργη 1835) αποτελεί, πλην των άλλων, «συκοφαντία αναιδή κατά των εχθρών του».¹⁴Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο), 6/18.9.1835: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22. Βλέπει συχνά τον Θείρσιο (Friedrich Thiersch), επαινεί τον ζήλο του υπέρ της Ελλάδας, αλλά κρίνει ότι απατάται εύκολα όσον αφορά τα ελληνικά πράγματα.¹⁵Ημερολόγιο, 20/1.11.1836: «Ανταμόνω τον Θείρσιον, με λέγει πολλά περί Κωλέττη. Πόσον ευαπάτητος είναι ο φιλέλλην ούτος! Ομιλούμεν πολλά περί των ελληνοπαίδων. Ο άνθρωπος επιθυμεί το καλόν και των Ελλήνων και της Ελλάδος». Ο Α.Μ. είχε θεωρήσει όχι επωφελή τυχόν πρόσκληση του Όθωνα προς τον Θείρσιο να έλθει ως συνεργάτης του στην Ελλάδα: είναι «κενόδοξος πάντοτε και κούφος… και η κουφότης του θέλει γενή έρμαιον της πονηρίας». Βλ. Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο),1/13.4.1835: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22.

Εκφράζεται με αυστηρότητα και αποδοκιμάζει τη στάση διαφόρων περιηγητών οι οποίοι κατά την κρίση του ερμηνεύουν υπό το δικό τους πρίσμα τα ελληνικά πράγματα με προκαταλήψεις και χωρίς ικανότητα κατανόησης των συνθηκών.¹⁶Ημερολόγιο, 3/15.1.1836.

Ένα μήνα σχεδόν μετά τη άφιξή του στο Μόναχο, ο Μαυροκορδάτος αναχωρεί (26/8.10.1834) για το Βερολίνο, όπου και εκεί, όπως αναφέρθηκε, ήταν διαπιστευμένος. Το διάταγμα διορισμού του, εξάλλου, προσδιόριζε ότι όφειλε να παραμένει στην πρωτεύουσα της Πρωσίας 3-4 μήνες τον χρόνο. Έτσι, στο διάστημα που καλύπτει το ημερολόγιό του, την επισκέφθηκε τρεις φορές, την πρώτη μόνος του, και τις άλλες δύο μαζί με τη σύζυγό του. Επειδή προβλεπόταν αποζημίωση για τα μεγαλύτερα από τα συνήθη έξοδα αυτών των ταξιδιών, κρατά αναλυτικές σημειώσεις: «Έχων σκοπόν να κρατήσω λεπτομερή λογαριασμόν τών εις Βερολίνον εξόδων μου, και των της οδοιπορίας συνάπτω αυτόν εις το παρόν ημερολόγιον».¹⁷Ημερολόγιο, 26/8.10.1834.

Από τις σημειώσεις αυτές φαίνονται οι διαδρομές που ακολούθησε η άμαξά του στη μετάβαση και στην επιστροφή, οι περιπέτειες από τις καιρικές συνθήκες, τα ποσά που ξοδεύτηκαν στους διάφορους σταθμούς για τέλη, για ανεφοδιασμό, για έξοδα διατροφής του Μαυροκορδάτου και των υπηρετών του, για άλλες ανάγκες. Κι εδώ είναι συνεχείς οι σημειώσεις για περιοχές, πόλεις, αξιοθέατα, μνημεία, ανθρώπους. Ο Μαυροκορδάτος καταγράφει συνήθως τεχνικές και άλλες προόδους των Γερμανών, με σκοπό, όπως αναφέρει, κάποιες να εφαρμοστούν ή να δοκιμαστούν και στην Ελλάδα. Επισκέφτηκε, μεταξύ των άλλων, την κατασκευαζόμενη σιδηροδρομική γραμμή στη Νυρεμβέργη,¹⁸Ημερολόγιο, 16/28.10.1835: «Μαθών ότι ο σιδηρούς δρόμος ο νεωστί κατασκευαζόμενος δια την κοινωνίαν μεταξύ της πόλεως ταύτης και της του Fürt δύω λεύγας απεχούσης είναι σχεδόν έτοιμος, τον επεσκέφθην… Η κατασκευή τού δρόμου τούτου είναι κατά την νεωτέραν μέθοδον, καθ’ ην οι τροχοί της αμάξης προσαρμόζονται εις το εξέχον σίδηρον. Επεσκέφθην και την ατμοκίνητον μηχανήν, ήτις θέλει σύρει τας αμάξας». το τυπογραφείο του Brockhaus στη Λειψία με τα «μηχανικά πιεστήριά» του,¹⁹Ημερολόγιο, 21/2.11.1835. το σιδερένιο ατμοκίνητο στον ποταμό κοντά στο Βερολίνο,²⁰Ημερολόγιο, 28/9.1.1836: «Απερχόμεθα μετά του Βλεσσώνος εις την άκραν του δάσους παρά τον ποταμόν όπου το ατμοκίνητον το σιδηρούν, παρατηρώ διαφόρους ελλείψεις». το χαρτουργείο κοντά στο Μόναχο.²¹Ημερολόγιο, 26/8.7.1835. Όταν πληροφορήθηκε ότι εφευρέθηκε μια νέα μηχανή χειροκίνητη δυνάμεως 12 ίππων που μπορούσε εύκολα να κατασκευαστεί, σκέφτηκε ότι «ημπορεί να μας χρησιμεύση μεγάλως εις κίνησιν μικρών πλοίων και μάλιστα κανονοφόρων, διπλασιαζομένη δε και εις κίνησιν μεγαλητέρων».²²Ημερολόγιο, 23/4.11.1834. Στη Βρέμη επισημαίνει τα αριστοκρατικά στοιχεία της «δημοκρατικής» αυτής πολιτείας,²³Ημερολόγιο, 20/2.12.1836: «Η Βρέμη, καίτοι δημοκρατική πολιτεία, έχει την αριστοκρατίαν της. Οι εικοσιτέσσαρες βουλευταί της εκλέγονται δια βίου, και μεταξύ αυτών τέσσαρες πολιτάρχαι έχουσιν ωσαύτως την αρχήν ισόβιον, εκ τούτων δε εκλέγεται είς πρόεδρος κατ’εξαμηνίαν. Έχουσι δε τας συντεχνίας, και την διαδοχικήν προτίμησιν, ή μάλλον τον αποκλεισμόν εις όλα τα επιτηδεύματα, πράγμα ολέθριον». επισκέπτεται μουσείο με σπάνια πτηνά και ορυκτά, το «οινοεμπορικό κατάστημα» του Ούλριχ, όπου δοκιμάζει «Βορδώ φυλαττόμενον υπέρ τα 200 έτη». Παρίσταται στους αρραβώνες του Ερρίκου Ούλριχ, του μετέπειτα καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και παραξενεύεται ότι οι αρραβωνιασμένοι δείχνουν την αγάπη τους, ότι στο παρατεθέν δείπνο όλοι τσουγκρίζουν τα ποτήρια τους και πίνουν συνεχώς, ενώ οι άνδρες καπνίζουν «παρουσών και των γυναικών». Δεν παραλείπει να συγκεντρώσει πληροφορίες για το εμπόριο της Βρέμης και του Αμβούργου, σημειώνοντας «διάφορα είδη των ελληνικών προϊόντων, τα οποία ημπορούν να πωληθώσιν εις συμφερούσας τιμάς».²⁴Ημερολόγιο, 20/2.12.1836 και 19/1.12.1836. Στη Βρέμη είχε ήδη δοκιμάσει και άλλα κρασιά: «Από πρωίας επισκεπτόμεθα διάφορα περίεργα της Βρέμης, το αρχείον, το υπόγειον των οίνων, όπου επίαμεν οίνον του Ρήνου του έτους 1624 και 1636, τον ναόν, και το παρά τω ναώ υπόγειον, όπου σώζονται διάφορα νεκρά σώματα ακέραια, και στεγνά» (6/18.11.1836).

Στη Βιττεμβέργη επισκέπτεται τον χώρο όπου γίνονταν «οι συνεδριάσεις του Λουθήρου, Μελάχθονος και άλλων αρχηγών του Λουθηρανισμού»,²⁵Ημερολόγιο, 23/4.11.1835. ενώ στη Φρανκφούρτη βλέπει το «αρχαίον χρυσόβουλλον» του Γερμανικού Συνδέσμου.²⁶Ημερολόγιο, 2/14.12.1836.
Το Βερολίνο του άρεσε πολύ:

Καθ’ εκάστην ευρίσκω ωραιοτέραν την πόλιν του Βερολίνου, αι οικοδομαί της παρά το κάλλος, και την λαμπρότητα έχουν πολλάκις και την χάριν της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Ο διαρρέων ποταμός και αι επ’ αυτού γέφυραι την στολίζουν πολύ. Ενθυμήθην την εις Φλωρεντίαν και Πίσαν διατριβήν μου. Βλέπων το φως της σελήνης αντανακλώμενον επί του ποταμού εκατέβην και εστάθην ικανήν ώραν επί της μεσαίας γεφύρας της προσδιορισμένης δια μόνους τους πεζούς. Το θέαμα ήτον τω όντι τερπνότερον του επί του Άρνου, διότι εδώ βλέπει τις πληθύν πλοίων, και πλοιαρίων, οποίαν σπανιώτατα απαντά εκεί (1/13.10.1834).

Η ζωή όμως στο Βερολίνο ήταν γι’ αυτόν πολύ ακριβή: «Ο βίος εδώ είναι ασυγκρίτως πολυεξοδώτερος του Μονάχου».²⁷Μαυροκορδάτος (Βερολίνο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο), 14.10.1834: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22. Ο Μαυροκορδάτος δεν παρέλειψε επίσης να επισκεφθεί το Μουσείο της πόλης²⁸Ημερολόγιο, 16/28.10.1834: «Το κτίριον είναι ωραίον, είναι δε Γλυπτοθήκη και Πινακοθήκη συγχρόνως. Η εξωτερική διανομή του κτιρίου, και η κατάταξις των γλυπτών, και των εικόνων είναι αξιόλογος, αλλά ολίγα των εικόνων, και δύω ή τρία τεμάχια των γλυπτών μόνον, είναι άξια λόγου». Πρόκειται για το μνημειώδες οικοδόμημα του αρχιτέκτονα Schinkel, αρχαΐζοντος ελληνικού ρυθμού, γνωστό ως Παλαιό Μουσείο. Βλ. και τί σημειώνει για τις ζημιές που προκάλεσε στην Πινακοθήκη του Μονάχου μια μεγάλη έκρηξη πυριτιδαποθήκης (εγγραφή 4/16.5. και 6/18.5.1835). και μια έκθεση εικόνων, όπου εντυπωσιάστηκε από έναν πίνακα του Franz Krüger.²⁹Ημερολόγιο, 14/26.10.1834.

Η ευνοϊκή αντιμετώπιση του Μαυροκορδάτου από τις αυλές του Μονάχου και του Βερολίνου

Ο Μαυροκορδάτος ξεκινούσε τη διπλωματική του δράση και τη σύναψη των αναγκαίων γι’ αυτήν κοινωνικών σχέσεων με πολύ ευνοϊκές προϋποθέσεις: Εκπροσωπούσε έναν ηγεμόνα που ήταν Βαυαρός, βρισκόταν σε μια χώρα όπου η αρχαιολατρία, με πρώτο τον βασιλιά Λουδοβίκο, ήταν σε έξαρση και ο φιλελληνισμός της έμπρακτος, ο ίδιος ήταν πρωταγωνιστής της Επανάστασης του 1821, διέθετε μεγάλη γλωσσομάθεια και ευρυμάθεια, καθώς επίσης γνώσεις σε θέματα πρωτοκόλλου και τρόπων συμπεριφοράς στους κύκλους της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας. Με τις γενικότερες γνώσεις του μπορούσε να είναι συνομιλητής ακόμη και με σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, όπως φαίνεται από όσα κατέγραψε στο ημερολόγιό του για τη συνάντησή του με τον διάσημο φυσιοδίφη και εξερευνητή Alexander von Humboldt:

[…] εγνωρίσθην δε με πολλήν ευχαρίστησιν μετά του περιφήμου Αλεξ. Ουμβόλδ. Μ’ εδιηγήθη μέρος των τελευταίων ανακαλύψεων εις την ασιατικήν Ρωσσίαν, και μάλιστα των αδαμάντων. Ο ανήρ είναι πλήρης γνώσεων, άφησα παν άλλο δια να παρατείνω την μετ’ αυτού ομιλίαν, με υπεσχέθη ότι θέλει έλθη να μ’ ευρή, αλλά θέλω τον προλάβει.³⁰Ημερολόγιο, 12/24.10.1834.

Δεν είναι επομένως τυχαίο ότι γρήγορα έγινε δεκτός στις συναθροίσεις των αυλών, όπου εκπροσωπούσε το Ελληνικό Βασίλειο, όπως επίσης σε συναναστροφές με πρίγκιπες και πριγκίπισσες, δούκες και δούκισσες, πρεσβευτές και κρατικούς αξιωματούχους. Και ήταν όλοι αυτοί αρκετοί σε μια χώρα πολιτικά διασπασμένη σε πολλά κράτη και κρατίδια ποικίλης μορφής. Κυρίως στο Βερολίνο, που ήδη αναπτύσσεται με φιλοδοξία να ανταγωνιστεί τη Βιέννη, το φάσμα των γνωριμιών του είναι τόσο μεγάλο και περιλαμβάνει τόσες σημαντικές πολιτικές και διπλωματικές προσωπικότητες της εποχής, ώστε αυτό να αποτελεί αντικείμενο μελέτης που ξεπερνά τα όρια της απλής αναφοράς στο ημερολόγιό του. Απ’ όσα παραθέτει φαίνεται επίσης πως ανέπτυξε στενές σχέσεις με τη βασιλική οικογένεια της Πρωσίας και το περιβάλλον της. Είναι προφανής η προσπάθειά του να αξιοποιήσει τις συναντήσεις του με εκπροσώπους αυτών των κύκλων προκειμένου να προωθήσει με επίμονο και συστηματικό τρόπο τα ελληνικά συμφέροντα. Οι ανάλογες προσπάθειες διευκολύνονται πολύ περισσότερο στη βαυαρική πρωτεύουσα. Εκεί μοιάζει να επικεντρώνεται περισσότερο στο στενότερο κύκλο της οικογένειας του Λουδοβίκου και των ανώτερων αξιωματούχων του. Τους ακολουθεί, όσο μπορεί, στις εξορμήσεις τους σε θέρετρα και εξοχικές κατοικίες, πολλές από τις οποίες είχαν κτιστεί γύρω από λίμνες της ευρύτερης περιοχής. Γενικά, επιδιώκει να ευρίσκεται κοντά σε μέλη της βαυαρικής βασιλικής οικογένειας, που συχνά καταφεύγουν στα λαμπρά ενδιαιτήματά τους εκτός Μονάχου.

Στη Βαυαρία, αλλά και στο Βερολίνο, η κοινωνική του παρουσία διευκολυνόταν επιπλέον από την απαίτηση να ικανοποιήσει την περιέργεια της αυλής για τα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης. Σε αυτή τη συνάφεια αναφέρεται η πρόθεσή του να συγγράψει την ιστορία της, κάτι το οποίο όμως δεν φαίνεται να πραγματοποιήθηκε, βάσει των τεκμηρίων του αρχείου του.

Εις την τράπεζαν ο Βασιλεύς [της Βαυαρίας] ηθέλησε να διηγηθώ διαφόρους ελληνικάς ιστορίας, και ο Ρουδχάρτ μ’ εφανέρωσε την επιθυμίαν του να γράψω την ιστορίαν του ελλην. αγώνος. Τον είπα ότι και τούτο ημπορεί να γενή μίαν ημέραν, και το ελπίζω εις καταισχύνην πολλών ψευδοϊστοριογράφων της επαναστάσεώς μας.³¹Ημερολόγιο, 4/16.11.1836. Ο βασιλιάς εδώ είναι ο Όθων.

Το ενδιαφέρον για τα ελληνικά πράγματα στη Βαυαρία είναι κάτι το απολύτως φυσικό. Μεταξύ άλλων, οι συχνές συναντήσεις με τον υπουργό των εξωτερικών του Λουδοβίκου Α΄, Friedrich August von Gise, θα πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο των επίσημων ή ημιεπίσημων ανταλλαγών διπλωματικών πληροφοριών. Αυτό όμως που εντυπωσιάζει είναι η ανάγκη για σχετική ενημέρωση στους κύκλους του Βερολίνου, με πρώτα τα σημαίνοντα πρόσωπα της αυλής και των κυβερνητικών παραγόντων, αλλά και των εστεμμένων επισκεπτών της Πρωσικής αυλής ή των πρέσβεων των γερμανικών κρατών.

Η υποδοχή που επιφύλαξαν στον Μαυροκορδάτο ο βασιλιάς της Πρωσίας, ο διάδοχος και οι άλλοι πρίγκιπες, οι υπουργοί, οι λοιποί αξιωματούχοι ήταν θερμή. Γρήγορα βρήκε τον τρόπο, παρά τα αρχικά παράπονά του, να ενταχθεί στο δίκτυο των αυλικών και διπλωματικών σχέσεων με τις συνακόλουθες δεξιώσεις, γεύματα, ποικίλης μορφής διασκεδάσεις, αλλά και χαρτοπαιξία. Οι συναναστροφές αυτές γεμίζουν το ημερολόγιό του. Ο Μαυροκορδάτος κολακεύεται που εστεμμένοι και πρίγκιπες τον αντιμετωπίζουν με φιλοφρόνηση. Φαίνεται, ωστόσο, ότι η ικανοποίηση αυτή εισπράττεται και ως φιλική χειρονομία προς το ελληνικό κράτος που εκπροσωπεί. Δεν κρύβεται η χαρά του όταν πέτυχε, όσον αφορά το διπλωματικό πρωτόκολλο, να τοποθετηθεί μπροστά από τους εκπροσώπους γερμανικών κρατών που δεν ήταν βασίλεια.³²Ημερολόγιο, 9/21.10.1834. Σε μία από αυτές τις συναθροίσεις συνομίλησε με την επισκεπτόμενη τη Γερμανία αυτοκράτειρα της Ρωσίας, η οποία εξέφρασε την επιθυμία της Ρωσίας να ασπαστεί ο Όθων το ορθόδοξο δόγμα. Αξιοσημείωτες είναι επίσης οι πολλαπλές συναντήσεις που αναφέρει με τα δύο από τα πιο σημαντικά πρόσωπα που χάρασσαν τη γενικότερη κυβερνητική, αλλά ιδιαίτερα την εξωτερική πολιτική της Πρωσίας κατά τη δεκαετία του 1830, τους Friedrich Ancillon και Wilhelm Ludwig Georg zu Sayn-Wittgenstein-Hohenstein. Πρόκειται για δύο πρωτοστάτες της πρωσικής αντιμεταρρύθμισης και της αποκατάστασης συντηρητικών τάσεων σε συντονισμό με την πολιτική του Metternich.

Η συμμετοχή του Μαυροκορδάτου στην κοινωνική ζωή της γερμανικής αριστοκρατίας περιγράφεται με συντομογραφικό τρόπο στις σελίδες του ημερολογίου. Παρά τη συντομία, δεν λείπει, εντούτοις, σε πολλές περιπτώσεις η γλαφυρότητα, μέσω της οποίας μας προσφέρονται ανθρώπινες εμπειρίες που συνδέονται με τη διπλωματική καθημερινότητα. Σε αυτή ανήκουν χορευτικά προγεύματα ή τέϊα (déjeuné dansant ή thé dansant) ή εσπερίδες. Είναι εντυπωσιακή η ευκολία με την οποία ακολουθεί τις συνήθειες της αυλής και των αριστοκρατικών τάξεων, οι οποίες άλλωστε του αναγνωρίζουν την αριστοκρατική καταγωγή. Σ’ αυτά ας προστεθεί και η ικανότητα τόσο του ίδιου όσο και της νεαρής γυναίκας του, Χαρίκλειας, επίσης προερχόμενης από φαναριώτικη οικογένεια, να προσαρμόζονται ως ζεύγος επιτυχώς στις απαιτήσεις των αυλικών κύκλων. Η προσαρμογή αυτή στην κοινωνική ζωή που επέβαλλαν η θέση και ο διπλωματικός του ρόλος απαιτούσε βεβαίως δαπάνες αμφίεσης, παράστασης και χειρονομιών που φαίνεται ότι ώθησαν τον Μαυροκορδάτο να καλύψει τα κενά της πρεσβευτικής αμοιβής του με επιπλέον χρέη.

Το διπλωματικό του έργο

Κύρια αποστολή του Μαυροκορδάτου ήταν να υπερασπιστεί τις επιλογές της Κυβέρνησής του, καθώς και τα γενικότερα συμφέροντα του ελληνικού κράτους. Οι σχετικές προσπάθειές του δυσκολεύτηκαν πολύ γιατί δεν ενημερωνόταν τακτικά. Πολλές εξελίξεις στην Ελλάδα τις πληροφορείται από άλλους διπλωμάτες ή από τις ελληνικές και ξένες εφημερίδες. Είναι στιγμές που αγανακτεί για αυτή την παραγνώριση.³³Ημερολόγιο, 13/25.6.1835. Βρίσκει στο Μόναχο ένα είδος Λέσχης για να διαβάζει εφημερίδες,³⁴Ημερολόγιο, 2/14.9.1834. γίνεται συνδρομητής στη γαλλική εφημερίδα Χρόνος (Le Temps),³⁵Ημερολόγιο, 16/28.9.1834. περιμένει με ανυπομονησία να φθάσουν φύλλα των ελληνικών εφημερίδων. Κρίνει αυστηρά την Αθηνά και ιδιαίτερα τον Σωτήρα για τον τρόπο που παρουσιάζουν τις πολιτικές εξελίξεις: «Τί δυστυχίαν να μην έχωμεν μίαν εφημερίδα καθώς πρέπει».³⁶Ημερολόγιο, 20/2.10.1834. Εξίσου αυστηρός είναι με μερικούς Έλληνες που κατέχουν δημόσιες θέσεις ή προορίζονται γι’ αυτές.³⁷Ημερολόγιο, 16/28.3.1836 (κρίσεις για την ικανότητα πολλών υπουργών), 21/3.7.1836 (ιδιαίτερα επικριτικές φράσεις κατά Ν. Σκούφου). Οι γνώριμοί του Γερμανοί τον ενημερώνουν για τα όσα αναφέρει ο γερμανικός τύπος, ιδιαίτερα η Εφημερίδα του Άογκσμπουργκ (Augsburg Gazette ή Augsburger Allgemeine Zeitung). Για να διαβάζει τις εφημερίδες αυτές, και κυρίως για να αντιλαμβάνεται περισσότερα από αυτά που γράφονταν και λέγονταν σε ένα γερμανόφωνο κόσμο, πέρα από τις διπλωματικές και κοινωνικές του επαφές που ήταν πάντοτε στα γαλλικά, αποφασίζει να μάθει γερμανικά: Στην αρχή αγοράζει τα σχετικά λεξικά και γραμματικές, και μετά αρχίζει μαθήματα γερμανικής στο Βερολίνο και στη συνέχεια στο Μόναχο.³⁸Μεταξύ 31/12.11.1835 και 14/26.1.1836 έκανε στο Βερολίνο συνολικά 14 μαθήματα. Την 16/28.2.1836 άρχισε στο Μόναχο νέα μαθήματα, τρεις φορές την εβδομάδα. Για την αγορά λεξικών και γραμματικής βλ. Ημερολόγιο, 3/15.10.1834: «Θέλων να σπουδάσω ολίγον την Γερμανικήν, ώστε να εννοώ κάν τας εφημερίδας, αγόρασα μίαν γραμματ. και εν λεξικόν». Γίνεται συνδρομητής σε εφημερίδα του Βερολίνου.³⁹Ημερολόγιο, 19/31.12.1835 (δεν διευκρινίζεται για ποια εφημερίδα πρόκειται).

Ο Μαυροκορδάτος καλείται να υπερασπιστεί τα ελληνικά συμφέροντα στη Γερμανία σε μια περίοδο μεταβατική και κρίσιμη στην εξέλιξη των ευρωπαϊκών πραγμάτων. Η αναθέρμανση του φιλελευθερισμού με την Ιουλιανή επανάσταση του 1830 στη Γαλλία και τις εξεγέρσεις ή τις ελπίδες που αυτή προκάλεσε οδήγησαν την Αυστρία, την Πρωσία και τη Ρωσία σε μια νέα προσπάθεια να προασπίσουν την κάθε μορφής απολυταρχία στις επικράτειές τους, αλλά και όπου αλλού νόμιζαν ότι αυτή διακυβευόταν. Από την κατασταλτική μανία του Metternich απειλούνται ακόμη και τα μικρά φιλελεύθερα ανοίγματα που επιχείρησαν κάποιοι γερμανοί ηγεμόνες. Η ολοένα αυξανόμενη έμπρακτη υπεράσπιση της Αγγλίας στις διωκόμενες φιλελεύθερες ιδέες και θεσμούς θα προσδώσει νέα δυναμική στην αντιπαράθεση αυτή. Ο ανταγωνισμός θα κορυφωθεί στις περιοχές εκείνες όπου για διάφορους λόγους παιζόταν την εποχή αυτή το θέμα των θεσμών, κυρίως στην Ισπανία, όπου ο εμφύλιος πόλεμος μαίνεται μεταξύ του συντηρητικού Don Carlos και των υποστηρικτών της ανήλικης ανιψιάς του, βασίλισσας Ισαβέλλας. Την τελευταία υποστήριζε η Γαλλία και με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα η Αγγλία. Νέα ένταση θα προκληθεί από την εισβολή, το 1836, των αυστριακών, πρωσικών και ρωσικών στρατευμάτων στην ελεύθερη πόλη της Κρακοβίας.⁴⁰Ημερολόγιο, 3/15.7.1836.

Ο Α.Μ., γράφοντας στον Σπυρίδωνα Τρικούπη, θα συγκρίνει τις αντιδράσεις για αυτή την εισβολή: «Θέ να έχετε πάλιν [στην Αγγλία] βεβαίας φωνάς δια τα της Κρακοβίας, εδώ το πράγμα δεν έκαμε τόσην εντύπωσιν, διότι κοινή γνώμη δεν υπάρχει, ας είναι καλά ο ζύθος».⁴¹Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο), 10/22.2.1838: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22. Πρόσθεσε και τα ακόλουθα: <em>«Όλαι αι μικραί επικράτειαι της Γερμανίας δεν είδον με ευχαρίστησιν την καταπάτησιν των δικαιωμάτων ενός μικρού κράτους, διότι φοβούνται το κακόν παράδειγμα»</em>.

Στο ημερολόγιο καταγράφονται πολλές από τις προσπάθειες του Α.Μ. να υπερασπίσει την ακολουθούμενη από την Ελληνική Κυβέρνηση πολιτική, ιδίως στο θέμα των κρατικών δανείων. Οι τρεις προστάτιδες δυνάμεις εκμεταλλεύονταν την ανάγκη της Ελλάδας να αντλήσει για τις ανάγκες της τμήματα της τρίτης δόσης του δανείου των 60 εκατ. φράγκων, το οποίο είχαν εγγυηθεί συλλογικά, για να ασκήσουν πιέσεις. Η Γαλλία πρώτη αρνήθηκε την εγγύησή της με το επιχείρημα ότι η Ελλάδα κινδύνευε να εκβαυαριστεί, ότι η Κυβέρνησή της έπρεπε να έχει εθνικό χαρακτήρα, ότι τα δημόσια έξοδα ήταν υπέρογκα κυρίως για τη συντήρηση του στρατού, ότι το ταξίδι του Λουδοβίκου στην Αθήνα θα επιβάρυνε ακόμη περισσότερο την κατάσταση, μιας και δημιουργούσε την υπόνοια στενότερης ακόμη πρόσδεσης της Ελλάδας με τη Βαυαρία.⁴²Ημερολόγιο, 30/11.1.1836: συζήτηση με τον πρεσβευτή της Γαλλίας στο Βερολίνο Bresson, ο οποίος μετέφερε τις ανησυχίες του πρωθυπουργού της Γαλλίας δούκα de Broglie για τον «Βαυαρισμόν» της Ελλάδος. Για τη στάση της Γαλλίας στο θέμα της τρίτης δόσης του δανείου βλ. εγγραφές 14/26.7.1835, 15/27.7.1835,13/25.1.1836. Ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να διασκεδάσει αυτή την εικόνα τονίζοντας στον πρεσβευτή της Γαλλίας στην Πετρούπολη βαρόνο Barante ότι ως προς τα οικονομικά ακόμη και ο παραλληλισμός με το βασίλειο της Βυρτεμβέργης που είχε την ίδια περίπου εδαφική έκταση με την Ελλάδα, δεν ήταν ορθός, γιατί ένα νεοπαγές κράτος χρειαζόταν περισσότερα χρήματα για να κινηθεί. Πρόσθεσε, επίσης, ότι οι υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες με την αποστολή των Βαυαρών θα είχαν αποφευχθεί αν παρέμενε το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα στην Πελοπόννησο, όπως είχαν ζητήσει οι Έλληνες.⁴³Ημερολόγιο, 27/9.12.1835. Ως προς τον κίνδυνο του «Βαυαρισμού», ο Μαυροκορδάτος αντιπαρέθετε τις διαβεβαιώσεις σ’ αυτόν του ίδιου του Λουδοβίκου: «Δεν επιθυμεί να Βαυαρισθή η Ελλάς, ούτε δε να Γαλλισθή –η Ελλάς πρέπει να είναι ανεξάρτητος».⁴⁴Ημερολόγιο, 6/18.11.1834. Βλ. και Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο), 13/25.3.1835: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22: «Ο βασιλεύς της Βαυαρίας είναι πεπεισμένος ότι η Ελλάς πρέπει να διοικηθή ελληνικώς. Επιθυμεί να ιδή περί τον υιόν του τους φρονιμωτέρους και ικανωτέρους των Ελλήνων».

Η Ρωσία, μέσω των διπλωματικών αντιπροσώπων της, του Gagarin στο Μόναχο και του Ribeaupierre στο Βερολίνο, έθετε με κάθε ευκαιρία το θέμα του θρησκευτικού δόγματος του Όθωνα και το πώς η προσχώρηση στην ορθοδοξία θα έφερνε τον νέο ηγεμόνα πιο κοντά στον λαό του. Ο Μαυροκορδάτος από πολιτική άποψη συμφωνούσε, αλλά τόνιζε ότι, επειδή ήταν θέμα συνείδησης, δεν μπορούσε να ασκηθεί πίεση στον βασιλιά, ο οποίος ούτως ή άλλως γνώριζε τη σχετική επιθυμία των Ελλήνων.⁴⁵Απάντηση στον Ribeaupierre (Ημερολόγιο, 8/20.10.1834).

Δεν αναμένουμε φυσικά να δούμε πώς ο Μαυροκορδάτος χειρίστηκε ως πρεσβευτής τα ελληνικά ζητήματα βασιζόμενοι μόνον στα όσα ο ίδιος καταγράφει στο ημερολόγιό του.⁴⁶Για τα ζητήματα «αντικειμενικότητας», λογοτεχνικότητας κλπ. των ημερολογιακών καταγραφών, βλ. Μυλωνάκη, 1999, 12-14. Σώζονται στο αρχείο του πολλά από τα σχέδια των εκθέσεών του προς τον Όθωνα, τον Armansperg, τον Rudhart και άλλους, καθώς και πρωτότυπα των εγγράφων που αυτοί του έστειλαν, μαζί με ποικίλα έγγραφα τρίτων που αλληλογραφούν μαζί του. Σώζεται η αλληλογραφία του με τον Σπ. Τρικούπη, τον Ιω. Κωλέττη και άλλους. Μια λεπτομερής αξιοποίηση όλων αυτών των τεκμηρίων, καθώς και άλλων δημοσιευμένων ή ανέκδοτων, ξεφεύγει από τους στόχους αυτής της μελέτης. Ό,τι γενικά προκύπτει είναι μια προσπάθεια του Μαυροκορδάτου να πείσει τους συνομιλητές του στις δύο γερμανικές πρωτεύουσες, οι οποίοι ήταν αρκετές φορές δύσπιστοι, ότι πράγματι η Ελλάδα μπορεί να προοδεύσει.⁴⁷Ύστερα από συνάντησή του με τον διπλ. εκπρόσωπο της Βαυαρίας στο Βερολίνο κόμη Luxbοurg σημείωσε: «Παρετήρησα (διότι μ’ έκαμεν εντύπωσιν) πόσον δυσκόλως ημπορεί να πιστεύση την πρόοδον των ελληνικών πραγμάτων, επροσπάθησα όσον ήτον εις εμέ δυνατόν να τον δείξω το εναντίον» (Ημερολόγιο, 1/13.10.1834).

Δεν παραλείπει, παράλληλα, να συνιστά οικονομίες κυρίως στον στρατιωτικό τομέα, την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων της χώρας, την ανάγκη να αξιοποιηθεί η ευρωπαϊκή τεχνογνωσία, καθώς και την αξιοποίηση δυνατοτήτων προώθησης ελληνικών προϊόντων στις αγορές. Βλέπουμε επίσης μια επιμονή στην άποψη ότι η χώρα δεν μπορεί να βασιστεί μόνο στο εμπόριο και ότι θα πρέπει να αναπτύξει τη γεωργία της.

Αντιλαμβάνεται καλά πόσο πιο ελεύθερη θα είναι η Ελλάδα αν μπορεί να συνάπτει δάνεια χωρίς ξένες εγγυήσεις και χωρίς επομένως τις συνακόλουθες εξαρτήσεις, όπως οδυνηρά φάνηκαν στην περίπτωση της τρίτης δόσης του δανείου των 60 εκατ. φράγκων.⁴⁸Συζήτηση με τον Μιχ. Σούτσο (Ημερολόγιο, 30/11.8.1835). Για την τρίτη σειρά του δανείου και το πώς αυτή χρησιμοποιήθηκε από τις τρεις εγγυήτριες δυνάμεις ως μέσο πίεσης των ελληνικών κυβερνήσεων, βλ. Γ. Δερτιλής, 2005, passim. Βλ. και Καρούζου, 2018, passim. Ανησυχεί που ίσως ματαιωθεί η επάνοδος του Johann Baptist von Greiner στην Ελλάδα, από τις οικονομικές γνώσεις του και την ικανότητα των συνεργατών του φαίνεται ότι περιμένει πολλά.⁴⁹Ημερολόγιο, 23/4.9.1834, 30/11.9.1834, 5/17.9.1834. Ενθαρρύνει τα σχέδια για την ίδρυση Τράπεζας στην Ελλάδα, ώστε να περιοριστεί η τοκογλυφία και να διατεθούν κεφάλαια για οικονομικές δραστηριότητες. Παρακινεί τον Eichthal να συμμετάσχει στη σχεδιαζόμενη σύσταση Τράπεζας από τον αγγλικό οίκο Wright⁵⁰Ημερολόγιο, 10/22.6.1836. και χρησιμοποιεί τη φιλία του με τον Γεώργιο Σίνα για να τον παρωθήσει να αναλάβει μια παρόμοια προσπάθεια.⁵¹Αναστάσιος Μανάκης (Βιέννη) προς Αλ. Μαυροκορδάτο (Μόναχο), 26.1.1837: ΓΑΚ, Αρχείο Μαυροκορδάτου, φάκ. 20^α, αρ. 5389.

Ο Α.Μ. διατυπώνει επιφυλάξεις για την άμεση χορήγηση συντάγματος στους Έλληνες. Όταν ο Μαυροκορδάτος αναχωρούσε για το Μόναχο, το καλοκαίρι του 1834, η εικόνα του Όθωνα παρέμενε αλώβητη, παρά τις διχόνοιες και τις αποτυχίες της Αντιβασιλείας. Φαίνεται ότι ο Μαυροκορδάτος πίστεψε, και δεν ήταν ο μόνος, ότι προείχε, μετά τα όσα ακολούθησαν τη δολοφονία του Καποδίστρια, η ενίσχυση, σε πρώτο χρόνο, της κεντρικής εξουσίας, ενώ η μορφή που θα λάμβαναν οι θεσμοί, η διαμόρφωση δηλαδή ενός θεσμικού πλαισίου συνταγματικής μοναρχίας, θα μπορούσαν να διευθετηθεί σε δεύτερο χρόνο, με την προϋπόθεση ότι στο μεσολαβούν διάστημα θα διαμορφώνονταν οι προϋποθέσεις μιας ευνομούμενης πολιτείας. Αυτή η μετατόπιση από τις συνταγματικές θέσεις που τόσο μαχητικά υπερασπίστηκε κατά των αδελφών Καποδίστρια, δεν πρέπει να εκτιμηθεί χωρίς να ληφθεί υπόψη ότι το πλαίσιο αναφοράς με την εκλογή του Όθωνα και την επίσημη έτσι ένταξη του νέου κράτους στη χορεία των ευρωπαϊκών κρατών που στη μέγιστη πλειοψηφία τους κυβερνώνται αυταρχικά, έχει τελείως αλλάξει. Αυτή η νέα πραγματικότητα, καθώς και η άμεση γνωριμία με κράτη προηγμένα αλλά χωρίς φιλελεύθερους θεσμούς, η προσδοκία ίσως ότι ο νεαρός βασιλιάς, με την κατάλληλη καθοδήγηση, θα προχωρούσε σύντομα και οικειοθελώς σε κάποια μορφή συνταγματικότητας, ίσως να μέτρησαν αποφασιστικά στον μετριασμό των συνταγματικών απαιτήσεων του Μαυροκορδάτου. Ο ίδιος θα διαψευστεί οδυνηρά το 1841 σε αυτήν την προσδοκία του. Οι νέες θέσεις του, ωστόσο, θα προκαλέσουν νωρίς την αντίδραση του συναγωνιστή και γαμπρού του, Σπυρίδωνα Τρικούπη, ο οποίος ευρισκόμενος, ως πρεσβευτής της Ελλάδας στο Λονδίνο, σε ένα διαφορετικό πολιτικό περιβάλλον, θα ενθαρρυνθεί να επιμείνει στην διακηρυγμένη με τις αποφάσεις των επαναστατικών συνελεύσεων ανάγκη να κυβερνηθεί άμεσα η Ελλάδα με σύνταγμα. Οι πρώτες αντιδράσεις του Μαυροκορδάτου στις απόψεις αυτές του Τρικούπη καταγράφονται στο ημερολόγιό του:

6/18 Αυγ.[1835] Τρίτη. Λαμβάνω γράμμα του Τρικούπη της 11 Αυγ… Με φανερόνει επί τίσι συνθήκαις ημπορεί να δεχθή το υπουργείον των Εξωτερικών. Σύμφωνος ως προς την βάσιν δια τα αφορώντα την συνταγματικήν μοναρχίαν. Δεν νομίζω ότι ημπορεί να υπάρξη αληθής αντιπροσωπεία προ της συστάσεως των δήμων. Δεν είμαι επίσης σύμφωνος εις το σύστημα της ξενηλασίας. Έχομεν χρείαν ξένων φρονίμων, και πεπαιδευμένων, τεχνιτών, και γεωργών.⁵²Βλ. και τα όσα συμβουλεύει στον Μιχ. Σούτσο (Ημερολόγιο, 31/12.8.1835). Βλ. επίσης Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο), 6/18.9.1835: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22.

Η βασική επιχειρηματολογία του Μαυροκορδάτου ως προς το θέμα αυτό είναι γνωστή και από όσα σχετικά περιέλαβε στα απομνημονεύματά του ο Νικόλαος Δραγούμης.⁵³Δραγούμης, 1973, 28-31. Για τη διαφωνία Σπ. Τρικούπη – Μαυροκορδάτου ως προς το πότε έπρεπε να παραχωρηθεί σύνταγμα στους Έλληνες, βλ. και Τρίχα, 2019, 518-526. Σε μια επιστολή του στον Κωλέττη, τον Φεβρουάριο του 1838, επανήλθε σε αυτές τις απόψεις του, όπου μεταξύ των άλλων σημείωνε:

Δεν θέλεις με κάμει ποτέ το άδικον να νομίσης ότι είναι δυνατόν ν’ απαρνηθώ τας συνταγματικάς μου αρχάς. Την συνταγματικήν Μοναρχίαν θεωρώ ως την μόνην συμφέρουσαν και εις τον θρόνον, και εις το έθνος, και ο σκοπός και η επιθυμία όλων των ειλικρινώς αγαπώντων και τον Βασιλέα, και την πατρίδα πρέπει να είναι το να φθάσωμεν εις τούτο το τέρμα, αλλ’ εις την εκλογήν των μέσων χρειάζεται, κατ’ εμέ, μεγίστη προσοχή…Διατί να κτίσωμεν με βίαν οικοδομήν σαθράν, και να μη προετοιμάσωμεν την ύλην δι’ ης δυνάμεθα ν’ανεγείρωμεν όχι μόνον κατά την εξωτερικήν επιφάνειαν κομψόν, αλλ’ αληθώς λαμπρόν, και στερεόν οικοδόμημα;⁵⁴Μαυροκορδάτος (Τεργέστη) προς Κωλέττη (Παρίσι), 5/17 Μαρτίου 1838: ΚΕΙΝΕ, Αρχείο Κωλέττη (Τ), φάκ. 62, αρ. 18.

Η προβολή απόψεων περί συντάγματος συνδέεται άμεσα με τις προσπάθειες του Α.Μ. να αποτρέψει ή τουλάχιστον να μετριάσει δυσμενείς για την Ελλάδα εντυπώσεις στο εξωτερικό. Έχοντας πειστεί για την ανάγκη μιας σταδιακής και προγραμματισμένης μετάβασης προς τη συνταγματική μοναρχία, ανησυχεί για ό,τι θα μπορούσε να ακυρώσει τις προοπτικές μιας ομαλής πολιτικής εξέλιξης. Οι ειδήσεις για εξεγέρσεις στην Πελοπόννησο και τη Στερεά τον θορυβούν. Του καταστρέφουν την εικόνα που θέλει να δώσει στους συνομιλητές του για την Ελλάδα και τους Έλληνες, και αντιλαμβάνεται ότι η καταστολή των εξεγέρσεων θα επιβαρύνει σοβαρά το δημόσιο ταμείο και θα υπονομεύσει τις προσπάθειες για μια οικονομική βελτίωση. Θα φθάσει στο σημείο να ισχυρισθεί ότι «μετά την πείραν τής κατά του Καποδίστρια αντιπολιτεύσεως» ορκίστηκε να μη συμμετάσχει σε καμία άλλη και, αν έχει προσωπικούς λόγους να είναι δυσαρεστημένος, θα προτιμήσει να παραιτηθεί και θα ιδιωτεύσει.⁵⁵Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο), 10/22.2.1836: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22. Πολλοί μιλούν για ξένο δάκτυλο που υποκινεί την αντιπολίτευση κατά των Βαυαρών.⁵⁶Ξένη υποκίνηση υποψιάζεται και ο ίδιος: βλ. εγγραφή 5/17.9.1834. Δεν γλιτώνει τις υποψίες και ο ίδιος, παρά τις προσπάθειές του να φανεί ότι δεν έχει καμία σχέση με το «αγγλικό» κόμμα, την αρχηγία του οποίου εξακολουθούν να του προσγράφουν. Η «ρετσινιά» του αγγλόφιλου τον κάνει να είναι προσεκτικός. Οι συχνές, ωστόσο, επαφές του με τον πρεσβευτή της Αγγλίας στο Μόναχο, λόρδο Erskine, φαίνεται ότι του εξασφάλισαν ουσιαστική πληροφόρηση για τους στόχους της βρετανικής πολιτικής στην Ελλάδα και γενικότερα στην ευρύτερη περιοχή.⁵⁷Ημερολόγιο, 20/2.10.1834.

Ο Μαυροκορδάτος προσπαθούσε να αποτρέψει τη διαμόρφωση της αντίληψης, που με την αυξανόμενη ρωσοφοβία στην Αγγλία κέρδιζε έδαφος, ότι η ορθόδοξη Ελλάδα ήταν δυνάμει προνομιακός χώρος της ρωσικής επεκτατικής πολιτικής και επομένως κάθε ενίσχυσή της εις βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα έπρεπε να αποφευχθεί. Αντέστρεφε τη λογική αυτή με το επιχείρημα ότι η ικανοποίηση δίκαιων αιτημάτων της Ελλάδας, όπως η προσάρτηση της Κρήτης μετά τη λήξη της δεκάχρονης κατοχής της από τον επικίνδυνο για την ίδια την Πύλη Μεχμέτ Αλή, θα ήταν τελικά προς όφελος των Τούρκων. Το όλο ζήτημα συζητήθηκε εκτεταμένως όταν πέρασε από το Μόναχο ο John McNeil, έκτακτος απεσταλμένος της Αγγλίας στην Περσία.⁵⁸Ημερολόγιο, 11/23.6.1836. Βλ. και εγγραφές 10/22 και 12/24.6.1836. Τα παραπάνω αποτελούν μιαν ακόμη μαρτυρία, και μάλιστα πρόωρη, της διατυπωμένης άποψης ότι ο Μαυροκορδάτος δεν επιθυμούσε βεβιασμένες πολεμικές αναμετρήσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία για την επέκταση των ελληνικών εδαφών, πριν η Ελλάδα γίνει ευνομούμενο κράτος και οικονομικά ισχυρό, και πριν διαμορφωθούν οι αναγκαίες συμμαχίες με κάποιες, τουλάχιστον, μεγάλες δυνάμεις. Και οικονομική ανάπτυξη χωρίς ομαλές σχέσεις με τη μεγάλη αγορά αυτής της αυτοκρατορίας, και τις δυνατότητες που προέκυπταν από την εκεί παρουσία και ποικίλη δραστηριότητα πολλών Ελλήνων, δεν ήταν δυνατή. Είναι ενδιαφέρον να τονιστεί ότι η ακριβώς αντίθετη άποψη του Κωλέττη διαμορφώνεται και διατυπώνεται την ίδια περίοδο, αρκετά έτη πριν εξαγγελθεί επίσημα με τη Μεγάλη Ιδέα. Για τον Κωλέττη ο φόβος των Άγγλων ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τα ρωσικά συμφέροντα εις βάρος της Πύλης δεν ευσταθεί, γιατί οι Έλληνες ως «νόμιμοι διάδοχοι»του Βυζαντίου δεν θα συνηγορήσουν να περιέλθει ο «θρόνος των προπατόρων των» στους Ρώσους.⁵⁹Κωλέττης (Παρίσι) προς Μαυροκορδάτο, 25 Οκτωβρίου 1839: ΓΑΚ, Αρχείο Μαυροκορδάτου, φάκ. 20β. Βλ. και Κρεμμυδάς, 2000.

Οι βαυαροί αξιωματούχοι είναι εκ των πραγμάτων οι συχνότεροι συνομιλητές του Μαυροκορδάτου. Ιδιαίτερα ο υπουργός των Εξωτερικών Friedrich August von Gise, με τον οποίο ανταλλάσσει πληροφορίες για τα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα και από τον οποίο προσπαθεί να εκμαιεύσει ειδήσεις όταν η Αντιβασιλεία, ο Armansperg ή οι Βαυαροί που περιβάλλουν τον Όθωνα, και αυτό συμβαίνει συχνά, τον κρατούν απληροφόρητο ακόμη και για μείζονα ζητήματα, όπως για παράδειγμα το σχεδιαζόμενο ταξίδι του βασιλιά της Ελλάδας στη Βαυαρία για αναζήτηση συζύγου. Αυτό ακριβώς το ταξίδι του Όθωνα και η όλη διαδικασία που θα οδηγήσει στον γάμο του με την Αμαλία, πριγκίπισσα του Oldenburg, είναι μια τεταμένη περίοδος για τον Μαυροκορδάτο. Ενώ ο ίδιος δεν κρύβει τη χαρά του που θα δει και θα υπηρετήσει από κοντά τον ηγεμόνα του,⁶⁰Ημερολογιο, 28/9.4.1836: «Απέρχομαι από πρωίας εις του Έϊχθαλ, με λέγει ότι εκείνην την στιγμήν έλαβε την είδησιν ότι ο βασιλεύς μας έρχεται προσεχώς, από την χαράν μας αγκαλιαζόμεθα». και θα σπεύσει να τον προϋπαντήσει κατά την είσοδό του στη Γερμανία,⁶¹Ημερολόγιο, 16/28.5.1836. γρήγορα θα αντιληφθεί οδυνηρά ότι σχεδόν κανείς δεν ενδιαφέρεται για τη γνώμη του. Όλα αποφασίζονται στο υψηλότατο επίπεδο, μεταξύ δηλαδή των μοναρχών και των άμεσων συνεργατών τους. Έτσι θα πληροφορηθεί τυχαία ότι ο Όθων αρραβωνιάστηκε,⁶²Ημερολόγιο, 30/7.9.1836. αγνοεί τελείως τις συνεχείς μετακινήσεις του στη Γερμανία, και λίγο πριν τους γάμους τού γνωστοποιείται ότι οφείλει κι αυτός να παραστεί.⁶³Ημερολόγιο, 3/15.10.1836. Για την Αμαλία γράφει «πόσον είναι ευειδής, καλοκαμωμένη, χαρίεις και πνευματώδης». Βλ. Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Σπ. Τρικούπη (Λονδίνο), 15/27.1.1837: ΕΛΙΑ, Αρχείο Σπ. Τρικούπη, φάκ. 22.

Του αποκρύβουν επίσης συστηματικά την αποφασισμένη αντικατάσταση του Armansperg. Αυτός όμως κάνει με ζήλο το καθήκον του. Με μεγάλη υπομονή κυνηγά κυριολεκτικά τον νεαρό Όθωνα για να του αποσπάσει από τις ευχάριστες περιπλανήσεις του λίγο χρόνο, ώστε να τον ενημερώσει για πολύ σημαντικά ζητήματα της Ελλάδας και να λάβει τις διαταγές του. Ένα από τα ζητήματα αυτά ήταν η εξασφάλιση από τη Βαυαρία ενός νέου δανείου⁶⁴Petropulos, 1997, 209, 357, 588. για την αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων της χώρας έως ότου εγκριθούν τμήματα της τρίτης δόσης του δανείου που είχε συναφθεί το 1832 με εγγυήσεις των Προστάτιδων Δυνάμεων. Άλλη φροντίδα του Μαυροκορδάτου ήταν να πείσει τον ηγεμόνα του για λόγους πολιτικούς να μην καθυστερήσει την επιστροφή του στην Ελλάδα, ακυρώνοντας τη σχεδιασμένη αποχαιρετιστήρια συνάντηση με τους γονείς του κοντά στο Μόναχο. Θεωρούσε αυτή την επίσπευση μάλιστα απόλυτα αναγκαία από τη στιγμή μάλιστα που η χολέρα είχε πλήξει την πόλη του Μονάχου. Από την επιδημία αυτή είχαν ήδη πεθάνει οι υπασπιστές του Όθωνα Κατσάκος Μαυρομιχάλης και Αντώνιος Μιαούλης.⁶⁵Για τον θάνατό τους βλ. συγκινητική περιγραφή στις εγγραφές: 25/6.11.1836 και 31/12.11.1836.

Οικογενειακές έγνοιες και προσωπικές τραγωδίες

Εκτός από τον ηγεμόνα του, ο Μαυροκορδάτος νοιαζόταν βέβαια και για την οικογένειά του. Οι αναφορές στη φροντίδα για την οικογένειά του μας δίνουν συγχρόνως πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την καθαρά προσωπική πλευρά των εμπειριών του, και έμμεσα για τις συνθήκες στη Γερμανία, κυρίως στη Βαυαρία, κατά τη δεκαετία του 1830. Χαρακτηριστικές είναι μεταξύ άλλων οι αναφορές στην επιδημία χολέρας. Κατά τη διάρκεια μιας από τις επισκέψεις του στο Βερολίνο, η σύζυγός του με τα παιδιά είχαν μείνει στο Μόναχο, όπου είχαν αρχίσει να πληθαίνουν τα κρούσματα και η ανησυχία του είναι έκδηλη. Η φροντίδα του για την οικογένειά του εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους, ακόμη και σε λιγότερο ανέμελες στιγμές, αν και αυτές δεν είναι τόσο πολλές. Σε όλο του το ημερολόγιο η έγνοια του γι’ αυτούς είναι συνεχώς παρούσα. Όταν λείπει, γράφει σχεδόν καθημερινά στη γυναίκα του Χαρίκλεια, και με αγωνία περιμένει γράμματά της. Της αγοράζει καπέλα, ρούχα, διάφορα αντικείμενα για το σπίτι. Πηγαίνουν μαζί στο θέατρο και τους χορούς.⁶⁶Ενδεικτικές εγγραφές: 9/21.1.1836: «Εις δύω βιλλιέττα δια τον χορόν του Σαββάτου 5:15. Εις δύω βιλιέττα δια το θέατρον 3:30.»

Είναι πλάι της στις εγκυμοσύνες και τις γέννες, μαζί θρηνούν τον θάνατο των παιδιών τους. Οι χαρές και οι λύπες φαίνεται ότι τους έδεσαν πολύ. Το «Χαρίκλεια μου» και άλλες τρυφερές εκφράσεις βρίσκονται σ’ όλα τα γράμματά του. Σημειώνει την 20/1 Φεβρ. 1836:

Σήμερον κλείει το έκτον έτος από της ημέρας του γάμου μου. Ενθυμούμεθα με την Χαρίκλειαν ότι κατά το 1831 την αυτήν ημέραν ευρέθημεν εις Τήνον. Κατά το 1832, είμεθα η μεν εις Ύδραν, εγώ δε εις τα βουνά της Μεγαρίδος. Κατά το 1833 εις Ναύπλιον περιμένοντες την άφιξιν του Βασιλέως, και πλήρεις χαράς. Κατά το 1834 επίσης εις Ναύπλιον. Εις το 1835 εις Μόναχον, και εφέτος εις τα χιονοσκέπαστα βουνά της Γερμανίας.

Είδαμε ότι ο Μαυροκορδάτος αναχώρησε από την Ελλάδα τον Ιούλιο του 1834, έχοντας μαζί του τη γυναίκα του, τη μητέρα του, τον τριετή περίπου γιο του Νικόλαο, και την Ελπινίκη βρέφος. Το Νοέμβριο του 1834 θα αποκτήσει και δεύτερο γιο, που θα τον ονομάσει Κίμωνα.⁶⁷Ημερολόγιο, 3/15.11.1834: «Από την 4 πρωί η Χαρικλ. άρχισε να ενοχλείται από πόνους, έφερα αμέσως την μαμμήν, την 9 και ¼ ελευθερώθη, μ’ έκαμεν υιόν, τον οποίον ωνόμασα Κίμωνα».

Λίγους μήνες όμως αργότερα, μετά από σύντομη ασθένεια θα χαθεί η Ελπινίκη. Οι συνεχείς εγγραφές στο ημερολόγιο δείχνουν πώς βιώνει την αρρώστια και το θάνατο της κόρης του: πόνος εσωτερικός χωρίς καμιά αναφορά στο θείο.⁶⁸Ημερολόγιο, 21/2.6.1835, 23-27/4-8.6.1835, 1/13.6.1835. Σύντομα θα ακολουθήσουν άλλοι τρεις θάνατοι. Τον Δεκέμβριο του 1837 θα χάσει στην Τεργέστη, όπου είχε μετακινηθεί η οικογένειά του πιθανώς από τον φόβο της χολέρας και με προοπτική να μεταβεί στην Ελλάδα, τον επταετή πρωτότοκο γιο του Νικόλαο (Νικολάκη), που τόσο τον αγαπούσε και καμάρωνε,⁶⁹Οι μνείες γι’ αυτόν είναι διάσπαρτες στο ημερολόγιο, βλ. αυτή της 12/24.1.1836: «Το εσπέρας είναι πρόσκλησις των μικρών παιδίων εις του Ριβωπιέρου. Ο Νικόλαος είναι νοστιμώτατος». και λίγο μετά, τον τετραετή Κίμωνα και την Ελένη, βρέφος είκοσι μηνών. Το πλήγμα ήταν καίριο και φαίνεται ότι τέτοια ήταν η απογοήτευση του Μαυροκορδάτου για τα ανθρώπινα, ώστε πολλοί προσπάθησαν με τις επιστολές τους να τον ενθαρρύνουν. Ο Κωλέττης τού θύμισε πόσα περιμένει ακόμη η πατρίδα από αυτόν.⁷⁰Κωλέττης (Παρίσι) προς Μαυροκορδάτο (Τεργέστη), 18.1.1838: ΓΑΚ, Αρχείο Μαυροκορδάτου, φάκ. 20α, αρ. 5476. Ο Φίλιππος Ιωάννου, που φοβήθηκε ότι κλονίστηκε η πίστη του Μαυροκορδάτου για τη θεία δικαιοσύνη, του υπενθύμισε τις βουλές της Θείας Πρόνοιας.⁷¹Φίλιππος Ιωάννου (Αθήνα) προς Μαυροκορδάτο, 15/27.12.1837 και 16.1.1838: ΓΑΚ, Αρχείο Μαυροκορδάτου, φάκ. 20α, αρ. 5447 και 5475. Ο ίδιος, χωρίς να περιμένει τη συγκατάθεση της Κυβέρνησής του, εγκατέλειψε το Μόναχο και έσπευσε να παρηγορήσει τη Χαρίκλεια στην Τεργέστη.⁷²Μαυροκορδάτος (Μόναχο) προς Rudhart, 8/20.12.1837 και Μαυροκορδάτος (Τεργέστη) προς Όθωνα, 18/30 Δεκ. 1837, ιδιόγραφα σχέδια με διορθώσεις: ΓΑΚ, Αρχείο Μαυροκορδάτου, φάκ. 20α, αρ. 5446, 5450. Από τα τελευταία, θλιβερά, συμβάντα δεν έχουμε εγγραφές στο ημερολόγιο. Σταματά απότομα την 5/17 Μαρτίου 1837.