Μια επιμέλεια για το Αναφορά στον Γκρέκο. Ο εκδότης Βάλτερ Κάνερτ ως α(υτα)ρχικός αναγνώστης του Νίκου Καζαντζάκη

Στην κριτική επισκόπηση των μεταφράσεων των μυθιστορημάτων του Νίκου Καζαντζάκη στη γερμανική γλώσσα γίνεται συχνά αναφορά στην αξιοπρόσεκτη ασυμφωνία σε σχέση με το πρωτότυπο κείμενο στα ελληνικά. Ωστόσο, για τον Νίκο και την Ελένη Καζαντζάκη δεν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία ότι τη μικρότερη ευθύνη έφεραν οι μεταφράστριες/μεταφραστές από τα ελληνικά (κυρίως ο Αλεξάντερ Στάινμετς, ο Χέλμουτ φον ντεν Στάινεν και η Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα). Ποιοι πρωταγωνίστησαν και επηρέασαν τη διαμεσολάβηση, τη μετάφραση και την επιμέλεια των μυθιστορημάτων του Καζαντάκη στον γερμανόφωνο χώρο; Ποια είναι η κομβική θέση των γερμανικών μεταφράσεων του Νίκου Καζαντζάκη ως διαμεσολαβητών και ενδιάμεσων κειμένων για άλλες μεταφράσεις; Τι είδους ρόλους ανέλαβαν τα πρόσωπα που είχαν εμπλακεί στη μεταφραστική διαδικασία και σύμφωνα με ποια κίνητρα έδρασαν; Ποια ιστορικά και πολιτισμικά δεδομένα επηρέασαν τη δράση τους, και ποια κριτήρια καθόρισαν τελικά τη γερμανική έκδοση της Αναφοράς στον Γκρέκο (τ. 1: 1964, τ. 2: 1967, σε έναν τόμο: 1978);

Περιεχόμενα

• 1 Ο Βάλτερ Κάνερτ, εκδότης του Νίκου Καζαντζάκη
• 2 Ένας διαβόητος ‘εκδότης-επιμελητής’
• 3 Η πρώτη γερμανική έκδοση του Αναφορά στον Γκρέκο
• 4 Ένα ασταθές κείμενο
• 5 Φρουροί της δημόσιας εικόνας του Καζαντζάκη στη Γερμανία
• 6 Ο διορθωτής ανάμεσα στη μεταφράστρια και τη δικαιούχο
• 7 «Όλο εκείνο το ρώσικο πρόβλημα»
• 8 Η ευθύνη για τον «κόσμο του τώρα και του αύριο»
• 9 Περίληψη
• 10 Σημειώσεις
• 11 Βιβλιογραφία

Ο Βάλτερ Κάνερτ, εκδότης του Νίκου Καζαντζάκη

Όταν τον Μάρτιο του 1957 επανεκδόθηκε το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (γερμανικός τίτλος: Die griechische Passion, [Τα Ελληνικά Πάθη]) 31ος τίτλος του δεύτερου γύρου εκδόσεων της συλλογικής πρωτοβουλίας «Βιβλία των δεκαεννέα» (Bücher der Neunzehn), ο Βάλτερ Κάνερτ (Walter Kahnert), κάνοντας μια εκτίμηση της ιδιαίτερης σημασίας που είχε ο Νίκος Καζαντζάκης στο εκδοτικό πρόγραμμα του οίκου Herbig με έδρα το Γκρούνεβαλντ του (δυτικού) Βερολίνου, έστειλε αντίτυπο στον στενό του φίλο (και λογοτεχνικό πράκτορα του Καζαντζάκη) Μαξ Τάου (Max Tau) με την εξής αφιέρωση: «Στον αγαπημένο και παλιό μου φίλο Μαξ με εκτίμηση εξίσου παλιά και εγκάρδια, ή μάλλον με αγάπη και ευγνωμοσύνη, καθώς ήσουν εκείνος που έφερε εμπρός μου αυτόν τον συγγραφέα, τόσο ξεχωριστό για την ευρωπαϊκή λογοτεχνία.»¹

Ο Βάλτερ Κάνερτ (και ο διάδοχός του) ήταν εκείνος που πραγματοποίησε σε ελάχιστο χρόνο την πρώτη έκδοση των μυθιστορημάτων Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1951), Ο τελευταίος πειρασμός (1954), Ο καπετάν Μιχάλης (1954, γερμανικός τίτλος: Freiheit oder Tod [Ελευθερία ή Θάνατος]), Αναφορά στον Γκρέκο (1964) και Αδερφοφάδες (1968) στα γερμανικά. Τα μυθιστορήματα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1952, γερμανικός τίτλος: Alexis Sorbas. Abenteuer auf Kreta [Αλέξης Ζορμπάς. Περιπέτεια στην Κρήτη]) και Ο φτωχούλης του Θεού (1956, γερμανικός τίτλος: Mein Franz von Assisi [Ο δικός μου Φραγκίσκος της Ασίζης), τα οποία είχαν αρχικά εκδοθεί αντιστοίχως στον Friedrich Vieweg & Sohn με έδρα το Μπράουνσβαϊκ και Christian Wegner με έδρα το Αμβούργο, επανεκδόθηκαν στον Herbig, εν μέρει με νέα επιμέλεια (1982 και 1979). Οι χαρτόδετες εκδόσεις του Καζαντζάκη κυκλοφόρησαν κυρίως από τις εκδόσεις Rowohlt του Αμβούργου, αν και εδώ ο Κάνερτ δεν έμεινε αδρανής, καθώς, εκτός από την προαναφερθείσα έκδοση στο πλαίσιο των «Βιβλίων των δεκαεννέα» (1957), συμπεριέλαβε το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται και στη σειρά «Βιβλιοθήκη non-stop» (Non-Stop-Bücherei τ. 75, 1957), χαρτόδετες εκδόσεις που από το 1951 αποτέλεσαν ξεχωριστή σειρά στο εκδοτικό πρόγραμμα του Herbig. Επίσης στον Herbig εκδόθηκαν το βιβλίο Μαγεία του ελληνικού τοπίου (Im Zauber der griechischen Landschaft, 1966) με κείμενα του Καζαντζάκη που είχε επιλέξει και μεταφράσει η Ισιδώρα Ρόσενταλ-Καμαρινέα (Isidora Rosenthal-Kamarinea), καθώς και το Νίκος Καζαντζάκης, ο ασυμβίβαστος (1972, γερμανικός τίτλος: Einsame Freiheit. Biographie aus Briefen und Aufzeichnungen des Dichters [Μοναχική ελευθερία. Βιογραφία μέσα από επιστολές και σημειώσεις του ποιητή]) της Ελένης Καζαντζάκη.

Επομένως, όποιος θέλει να εξετάσει το θέμα ‘ο Καζαντζάκης σε γερμανική μετάφραση’ δεν μπορεί να αγνοήσει την παρουσία του Βάλτερ Κάνερτ. Γι’ αυτό κάνει εντύπωση το γεγονός πώς ο εκδότης, ο οποίος σύμφωνα με τον Τάου (Tau, 22.12.1964) «όχι μόνο διάβαζε ο ίδιος προσωπικά κάθε χειρόγραφο, [αλλά επίσης] το επεξεργαζόταν», δεν έχει τύχει ιδιαίτερης προσοχής από τους μελετητές που (όχι εντελώς άδικα) έχουν επισημάνει την ελαττωματική ποιότητα των γερμανικών μεταφράσεων του Καζαντζάκη (Rondholz, 12.10.2001· Reinsch, 2008).

Ένας διαβόητος ‘εκδότης-επιμελητής’

Ωστόσο, το ζεύγος Καζαντζάκη δεν είχε την παραμικρή αμφιβολία για το ότι σε αυτήν την περίπτωση δεν μπορούσε κανείς να επιρρίψει ευθύνες στις μεταφράστριες και τους μεταφραστές. Με αφορμή την έκδοση της τρίτης μετάφρασης κατά σειρά, του Ο καπετάν Μιχάλης (1954) τίτλος ο οποίος μεταφέρθηκε ως Ελευθερία ή Θάνατος, τους έγινε απολύτως σαφές το πόσο ανενδοίαστα επενέβαινε ο Κάνερτ στα έργα που εξέδιδε, ως ‘εκδότης-επιμελητής’. Όταν τον Ιούλιο του 1955 ο Καζαντζάκης έκανε μαζί με τον μεταφραστή Χέλμουτ φον ντεν Στάινεν (Helmut von den Steinen) την αντιπαραβολή ανάμεσα στη γερμανική έκδοση και το ελληνικό πρωτότυπο, η σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στον εκδότη και τον συγγραφέα κλονίστηκε ανεπανόρθωτα. Σε μια επιστολή του στις 12 Ιουλίου 1955, ο Καζαντζάκης εξέφρασε στον Τάου την οργή του με τρόπο άμεσο για τα δικά του δεδομένα, γράφοντας μάλιστα κατ’ εξαίρεση στα γερμανικά:

Ο Κάνερτ έκανε αλλαγές, διέγραψε ολόκληρες σκηνές, χωρίς να με ρωτήσει. Αυτό είναι παντελώς ανεπίτρεπτο. Άλλαξε ίσως 200 επίθετα ή και περισσότερα, τα αντικατέστησε με άλλα, τα οποία δεν εκφράζουν το ουσιώδες, δίχως χαρακτήρα, δίχως γούστο, δίχως χρώμα – δηλαδή δίχως το δικό μου ύφος. […] Ο Κάνερτ κανερτοποίησε και ακρωτηρίασε το βιβλίο μου. Και αυτό εγώ δεν θέλω και δεν είναι δυνατόν να το επιτρέψω με κανέναν τρόπο. […] Ίσως το έκανε για να γίνει μικρότερο και επομένως φθηνότερο ως βιβλίο· τότε όμως θα μπορούσε απλούστατα να μην το πάρει το βιβλίο· αντί να ευνουχίσει αυτό το αντρικό βιβλίο. Με τον Κάνερτ, αγαπητέ μου φίλε, δεν θέλω να συνεργαστώ ξανά στο μέλλον. […] Ο δρ. φον ντεν Στάινεν μού είπε χθες πως εξοργίστηκε και ο ίδιος και έγραψε ταυτόχρονα σε εσάς και στον δρ. Χιλ για να διαμαρτυρηθεί· απάντηση όμως δεν έλαβε ποτέ. […] Ποιο κείμενο έδωσε ο δρ. Χιλ για την αγγλική μετάφραση στην Αγγλία και στην Αμερική; Κάνερτ μετέφρασε ή Καζαντζάκη; (Däumling, 1988, 113–114)

Σύμφωνα με τη συγκριτική μελέτη του Ben Petre των μεταφράσεων αυτού του μυθιστορήματος στις γερμανικές γλώσσες (Petre, 2010), μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο Τζόναθαν Γκρίφιν (Jonathan Griffin) μετέφρασε στα αγγλικά για λογαριασμό του εκδοτικού οίκου Bruno Cassirer (υπό τη διεύθυνση του γαμπρού του Κασίρερ, Γκίντερ Χελ [Günther Hell], ο οποίος μετονομάστηκε στην Οξφόρδη ως Τζωρτζ Χιλ [Georges Hill]) τελικά έναν ‘Κάνερτ’. Το γεγονός πως η κυκλοφορία των μυθιστορημάτων του Καζαντζάκη σε άλλες γλώσσες βασιζόταν σε ενδιάμεσες, έμμεσες μεταφράσεις (Soethaert, 2023), κάνει πιο εμφανείς και άλλες αποφασιστικές παραμέτρους που επηρέασαν σημαντικά τα κείμενα προς μετάφραση, καθώς και την ίδια τη μεταφραστική διαδικασία. Άλλωστε, και η Ελένη Καζαντζάκη είχε πλήρη συνείδηση για τον κομβικό ρόλο των γερμανικών μεταφράσεων ως διαμεσολαβητικών κειμένων π.χ. για τις μεταφράσεις στα αγγλικά. Η οργή της για τον Βάλτερ Κάνερτ φαίνεται σε μια επιστολή της προς την Ελίζαμπετ Στάντερ (Elisabeth Stader), στην οποία εμφανίζει τον επιμελητή, που παρενέβαινε αντί να διορθώνει, ως τον βασικό υπεύθυνο για την ελαττωματική ποιότητα των γερμανικών μεταφράσεων, καθώς και όσων έγιναν με βάση αυτές:

Ναι, γνώριζα από καιρό ότι οι γερμανικές όπως δυστυχώς και οι αγγλικές μεταφράσεις των βιβλίων του συζύγου μου είναι πολύ, πολύ κακές… Θα μπορούσαμε να είχαμε δύο ακόμη υπέροχες γερμανικές μεταφράσεις από τον Χέλμουτ φον ντεν Στάινεν, το Καπετάν Μιχάλης και το Ο φτωχούλης του Θεού. Όμως ο Βάλτερ Κάνερτ, ιδιοκτήτης των Εκδόσεων Herbig, είναι ένας εντελώς απαράδεκτος άνθρωπος. Θεωρεί τον εαυτό του συγγραφέα, και, το χειρότερο, μεγάλο συγγραφέα που τόλμησε να … διορθώσει τον Καζαντζάκη.²

Η πρώτη γερμανική έκδοση του Αναφορά στον Γκρέκο

Γι’ αυτό τον λόγο είναι άξιο απορίας πώς πείστηκε η Ελένη Καζαντζάκη, ύστερα από ένα διάλειμμα με τον Φτωχούλη του Θεού (1956), να υπογράψει νέο συμβόλαιο, ειδικά με τον Κάνερτ και μάλλον κατόπιν συμβουλής του στενού του φίλου, του Μαξ Τάου, για την έκδοση του Αναφορά στον Γκρέκο στις 21 Ιουνίου 1961. Σημειωτέον ότι η πρώτη έκδοση είχε πραγματοποιηθεί στα γαλλικά από τον Πλον (Plon) τον Μάρτιο του 1961 στο Παρίσι (Lettre au Greco. Souvenirs de ma vie)· λίγο αργότερα το ίδιο έτος κυκλοφόρησε και η ελληνική πρώτη έκδοση (Αναφορά στον Γκρέκο, 1961), καθώς και η ισπανική μετάφραση (Carta al Greco. Recuerdos de mi vida, 1961).³

Η γερμανική μετάφραση δια χειρός της Ισιδώρας Ρόζενταλ-Καμαρινέα δημοσιεύτηκε το 1964 από τις εκδόσεις F.A. Herbig Verlagsbuchhandlung και μπορεί να χαρακτηριστεί επιεικώς ως θεαματικά αξιοπερίεργη. Σε αντίθεση με τις εκδόσεις σε άλλες χώρες, στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας η Αναφορά στον Γκρέκο εκδόθηκε σε δύο τόμους: Στον πρώτο (Kazantzakis, 1964) είχε προστεθεί στη σελίδα τίτλου η φράση «I. Kindheit und Jugend» [Ι. Παιδικά και νεανικά χρόνια], και η έκδοση περιείχε, εκτός από τον «Πρόλογο», μόνο τα πρώτα 24 κεφάλαια του έργου (από το «Οι πρόγονοι» μέχρι και το «Βιέννη – Η αρρώστια»). Η δημοσίευση του δεύτερου τόμου (Kazantzakis, 1967) ακολούθησε μόλις ύστερα από τρία χρόνια, με τον τίτλο Rechenschaft vor El Greco II, και περιείχε τα υπόλοιπα 7 κεφάλαια (από το «Βερολίνο – Μια Οβραία» μέχρι και το «Η Κρητική Ματιά») συμπεριλαμβανομένου και του «Επιλόγου», του κειμένου της Ελένης Καζαντζάκη «Πώς είδα να γράφεται η Αναφορά στον Γκρέκο», καθώς και του επιλογικού σημειώματος της μεταφράστριας και του εισαγωγικού σημειώματος του Νίκου Καζαντζάκη στο οπισθόφυλλο, το οποίο, στην ελληνική έκδοση, προηγείται του προλόγου (Καζαντζάκης, 1982). Η πρώτη έκδοση σε έναν τόμο (Kazantzakis, 1978), η οποία ανταποκρίνεται στην ελληνική έκδοση και ως προς τη μορφή και ως προς τα κείμενα που περιλαμβάνονται, δημοσιεύθηκε μόλις το 1978 από τον ίδιο εκδοτικό οίκο.

Τι είχε συμβεί; Αναλογιζόμενη όλα όσα είχαν συμβεί στα χρόνια που είχαν περάσει, η Ελένη Καζαντζάκη έγραψε στις 4 Μαρτίου 1967 στην συνοδοιπόρο της Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα, καθηγήτρια πλέον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπόχουμ, τα εξής:

Η μεγάλη μου βλακεία είταν να επιτρέψω τότε στον Κάνερτ να κόψει έτσι άσκημα το βιβλίο στα δύο. Τουλάχιστον να είχε κόψει καλήτερα…. Τόρα θα γίνει αφτό που θα γίνει: Δηλ. οι αναγνώστες του πρώτου τόμου, που ελπίζουν πως στο δέφτερο ο Καζαντζάκης θάχει ολοκληρώσει την ιστορία της ζωής του, θα νιώσουν σα να τους ξεγέλασαν. Γιατί δεν υπάρχει αφτό που περιμένουν.
Ίσως το κακό να μπορεί να γιατρεφτεί κάπως με μια εργασία δική σας, που να λέει κάπως τι είταν η κατοπινή ζωή του Νίκου, και πως ο απρόοπτος θάνατος άφησε το χερόγραφο μισοτελειωμένο. Όταν θυμάμαι με τι λαχτάρα μου μιλούσε ο Νίκος στην κλινική και πώς μου τόνιζε πως θα το αλάξει, με πιάνει πολύς πόνος κι αγωνία, γιατί είμαι βέβαιη πως το δέφτερο μέρος θα πήγαινε ίσαμε το τέλος του αγώνα του· δε θα σταματούσε με την Οδύσεια… Αφτό είταν το πρώτο, πρόχειρο πλάνο…⁴

Ένα ασταθές κείμενο

Η γερμανική μετάφραση του Αναφορά στον Γκρέκο είναι ένα καλό παράδειγμα για το πώς ένα λογοτεχνικό κείμενο, το οποίο κατά τη μετάφρασή του μεταλλάσσεται σύμφωνα με πολύ συγκεκριμένες απόψεις του εκδότη του, προσφέρεται όχι μόνο για μετάφραση σε άλλες γλώσσες, αλλά επίσης καθιερώνεται ως κείμενο και γίνεται αφορμή για την συγγραφή επιπλέον παρακειμένων, όπως το συνοδευτικό κείμενο της Ελένης Καζαντζάκη ή ο επίλογος της μεταφράστριας.⁵

Στην περίπτωση του Αναφορά στον Γκρέκο είναι επιπλέον άξιο προσοχής το ότι ο Κάνερτ και ο Τάου εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός ότι ο Νίκος Καζαντζάκης δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει ο ίδιος το κείμενο για να προσπαθήσουν να αποσπάσουν από την Ελένη Καζαντζάκη την άδεια για επεξεργασία και εκτεταμένες ‘διορθώσεις’ – ή τουλάχιστον να το επιχειρήσουν. Ο Κάνερτ, εκδότης από το Δυτικό Βερολίνο, ο οποίος αισθανόταν ήδη από το καλοκαίρι του 1951 «κάπως άβολα, εάν το βιβλίο [το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται] παρουσιάζει πράγματι φιλοκομμουνιστικές τάσεις» (Tau, 1968, 192), έγινε και πάλι εξαιρετικά καχύποπτος διαβάζοντας –λιγότερο από έξι μήνες μετά την ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου– την απορία της Ρόζενταλ-Καμαρινέα για την Αναφορά στον Γκρέκο πως

αυτός ο οπαδός του Νίτσε που αναζητούσε τον Ιησού και πήγαινε στο Σινά για προσκύνημα, αυτός ο αγνός μαθητής του Βούδα, θεωρεί [σε αυτό το συμπαθητικό βιβλίο] ως το ισχυρότερο βίωμά του τους εορτασμούς για τα δεκάχρονα της σοβιετικής επανάστασης στη Μόσχα και ότι, όπως γράφει ο ίδιος, σε αυτήν την επανάσταση και σε αυτό το νέο σύστημα βλέπει λίγο πολύ την ανάσταση του ανθρώπου και την ίδρυση ενός επίγειου παραδείσου.⁶

Πέρασαν λιγότερο από δύο μήνες, μέχρι ο Τάου να στείλει στην Ρόζενταλ-Καμαρινέα μια επιστολή και να της ‘εμπιστευτεί’, πολύ πριν την παράδοση της μετάφρασης της Αναφοράς στον Γκρέκο, την ακόλουθη ανάμνηση από μια συνομιλία του με τον συγγραφέα:

Στο Φράιμπουργκ, λίγο πριν πεθάνει, [ο νεκρός μας φίλος Νίκος] μου έλεγε διαρκώς: «Κανονικά, την Αναφορά στον Γκρέκο θα πρέπει να την ξαναγράψω. Θα πρέπει να ξέρεις», έλεγε, «ότι από αυστηρά γλωσσική άποψη θα μπορούσα να παρεξηγηθώ. Βρίσκονται όλα υπερβολικά στο προσκήνιο. Θα μπορούσε να πιστέψει κανείς ότι είμαι κομμουνιστής, που αλήθεια δεν είμαι. Ελπίζω ότι θα μπορέσω να το ξαναγράψω κάποια στιγμή.» Αυτό σας το λέω εμπιστευτικά και θέλω να μείνει μεταξύ μας. Αλλά έχουμε κάπως την τύχη με το μέρος μας, γιατί δεν είναι η κυρία Καζαντζάκη που πρέπει να εγκρίνει τα κομμάτια που μπορούν να παραλειφθούν, αλλά ο Πρεβελάκης. Προτείνω το εξής: Εσείς θα μεταφράζετε και θα διαγράφετε, κι εγώ μετά θα πάω απλά στην Ελλάδα, θα το συζητήσω με τον Πρεβελάκη, και όλα θα είναι εντάξει, όπως τα επιθυμούμε. Τι λέτε;⁷

Οι υφολογικές τροποποιήσεις και παραλείψεις στο κείμενο, ακόμα και όταν οδηγούν σε εν μέρει παραποίηση του νοήματος, εδώ θεωρούνται απαραίτητες και λογικές και συνομολογούνται ως απλή γλωσσική επιμέλεια, έτσι ώστε η Αναφορά στον Γκρέκο κατέληξε τελικά να γίνει «όπως την επιθυμούμε». Αλλά τι είναι αυτό που επιθυμούν ο Βάλτερ Κάνερτ και ο Μαξ Τάου;

Φρουροί της δημόσιας εικόνας του Καζαντζάκη στη Γερμανία

Αν πάρουμε τοις μετρητοίς τη δήλωση που είχε κάνει στον Τάου, τότε η κύρια έγνοια του Κάνερτ ήταν να προνοήσει έτσι ώστε να μη σπιλωθεί η δημόσια εικόνα του Καζαντζάκη. Χωρία της Αναφοράς στον Γκρέκο που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην απαξίωση του συγγραφέα (και να ενοχλήσουν τον εβραϊκής πίστης Τάου), ο Κάνερτ ανακοίνωσε στον Τάου πως τα παραλείπει από το κείμενο και έδωσε παραδείγματα, όπως τη φράση «Οι Οβραίοι, με μακριές λιγδερές παραυτίδες, γλιστρούσαν τοίχο τοίχο κι η καμπουρωτή μύτη τους έσταζε φαρμάκι» (από το κεφάλαιο Κ΄ «Ιερουσαλήμ» στο Καζαντζάκης, 1982, 253· πρβ. Kazantzakis, 1964, 261) και άλλες εθνικιστικές ή αντικληρικές αναφορές.⁸

Ο Κάνερτ μπορούσε ωστόσο να είναι σίγουρος ότι είχε εξασφαλίσει τη συμπάθεια και τη σύμφωνη γνώμη του Τάου για τις αλλαγές που επιθυμούσε να κάνει, καθώς το 1950 είχε υποστηρίξει την απονομή του πρώτου Βραβείου Ειρήνης των Γερμανών Εκδοτών στον φίλο του, έχοντας δημοσιεύσει το 1948 στον εκδοτικό του οίκο το πρώτο μυθιστόρημα του Τάου με αυτοβιογραφικές αναφορές και με τον προγραμματικό τίτλο Πίστη στον άνθρωπο (Glaube an den Menschen). Ο εβραϊκής καταγωγής Τάου, είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει το Βερολίνο και να καταφύγει στο Όσλο και στη Στοκχόλμη, για να αφοσιωθεί, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ως πολίτης, συγγραφέας και λογοτεχνικός πράκτορας, στη συμφιλίωση εβραίων και χριστιανών και στην ειρήνευση ανάμεσα στους λαούς. Με το που ανακάλυψε το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, δεν έχανε ευκαιρία να το επαινέσει ως βιβλίο που προάγει την ειρήνη και τη συνεννόηση των λαών. Σε ένα άρθρο του το 1951 στο περιοδικό Eckart. Blätter für evangelische Geisteskultur (Έκαρτ. Φύλλα ευαγγελικού πνευματικού πολιτισμού), ο Τάου χαρακτήρισε το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται ως ένα «βιβλίο που υπηρετεί την ειρήνη», στο οποίο ο βοσκός Μανωλιός που επιλέχθηκε να υποδυθεί τον Ιησού είναι σε θέση «να επιφέρει την αλλαγή γύρω του», μέσω «της κατανόησης, της ανεκτικότητας και της αγάπης» για τους γύρω του (Tau, 1951, 145). Στο πνεύμα του οράματός του για έναν ανθρωπιστικό χριστιανισμό ο Τάου (1957, 2) επανέλαβε την άποψη αυτή στο οπισθόφυλλο της χαρτόδετης έκδοσης του Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1957), σημειώνοντας πως «ο Νίκος Καζαντζάκης δεν πιστεύει σε έναν χριστιανισμό που αρκείται στο κήρυγμα, αλλά αναγνωρίζει τον χριστιανισμό της πράξης. […] Το μοναδικό όπλο που μπορεί να βοηθήσει για τη σωτηρία του κόσμου το έχουν οι ίδιοι οι άνθρωποι μέσα τους. Και μόνο όποιος σώζει τους άλλους, μπορεί να σώσει και τον εαυτό του.»

Ο διορθωτής ανάμεσα στη μεταφράστρια και τη δικαιούχο

Οι κατ’ επανάληψη προσπάθειες του Κάνερτ να διαγράψει προτάσεις και να τροποποιήσει φράσεις στο δακτυλόγραφο της μετάφρασης, δείχνει πόσο γειτνίαζε κάποιες φορές στη συνείδηση του εκδότη η προληπτική προστασία της δημόσιας εικόνας του συγγραφέα με την ιδιοποίηση του κειμένου από τον επιμελητή του, έτσι ώστε να εναρμονίσει την Αναφορά στον Γκρέκο με την ανάγνωσή της από τον Τάου, που ήταν άλλωστε και δική του. Τα φύλλα με τις διορθώσεις της Ελένης Καζαντζάκη στο πρώτο τυπογραφικό δοκίμιο της μετάφρασης αποδεικνύουν σαφώς ότι, αφενός, η Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα μετέφραζε ευσυνείδητα – «μεγαλοπρεπώς», όπως δεν κουραζόταν να τονίζει η Ελένη Καζαντζάκη στην αλληλογραφία της – ενώ, αφετέρου, ο Βάλτερ Κάνερτ εγκατέλειπε συχνά τη θέση του «αόρατου επιμελητή» (πρβ. Venuti, 2018 και Schneider, 2005), πρακτική που αποκάλυψε η Ελένη Καζαντζάκη μέσα από μια σχολαστική αντιπαραβολή της πρωτότυπης μετάφρασης με το επιμελημένο από τον Βάλτερ Κάνερτ κείμενο της Αναφοράς στον Γκρέκο. Η εξήγηση που έδινε ο ίδιος ο Κάνερτ για τις διαγραφές και τις αλλαγές, δηλαδή ότι το κείμενο του Νίκου Καζαντζάκη ήταν «παιδαριώδες», «ανόητο» ή «γραμματικώς λάθος» σε ορισμένα σημεία, δεν έπεισε την Ελένη Καζαντζάκη ούτε στο ελάχιστο.⁹ Η σύζυγος και διαχειρίστρια της κληρονομιάς του συγγραφέα έδειχνε να ανησυχεί ιδιαίτερα για το γεγονός ότι, αντίθετα με το αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα, στη Γαλλία και στις ΗΠΑ, όπου η Αναφορά στον Γκρέκο είχε ήδη δημοσιευθεί ή επρόκειτο να δημοσιευθεί σύντομα, «στη Γερμανία δεν θα υπάρξει ο σωστός Καζαντζάκης».¹⁰

Μια λεπτομερής παρουσίαση των διαγραφών στο πρώτο τυπογραφικό δοκίμιο της μετάφρασης δεν είναι εφικτή στο πλαίσιο του παρόντος δοκιμίου. Σημαντικότερο είναι όμως να παρατηρηθεί ότι ύστερα από τις ασφυκτικές πιέσεις της Ελένης Καζαντζάκη, ο Κάνερτ αναγκάστηκε να αποκαταστήσει τα περισσότερα χωρία που είχε διαγράψει. Στη συνέχεια ενημέρωσε τη μεταφράστρια στις 4 Αυγούστου 1964 ότι είχε κρατήσει για κάθε ενδεχόμενο αντίγραφο του τυπογραφικού με τις αρχικές του αλλαγές που είχε απορρίψει η Ελένη Καζαντζάκη, για να προστατέψει τον εκδοτικό οίκο ή τη μεταφράστρια από τυχόν επικριτικά σχόλια.¹¹ Χάρη στην απόφαση της διαίρεσης του έργου σε δύο μέρη βρέθηκε μια κάποια λύση: Ο Κάνερτ μπόρεσε να μείνει ικανοποιημένος από το περιεχόμενο του πρώτου τόμου, ενώ ο δεύτερος θα προγραμματιζόταν για αρκετά αργότερα και με πρόλογο της Ελένης Καζαντζάκη, στον οποίο θα επισήμαινε ότι ο συγγραφέας δεν είχε τελικά καταφέρει να κάνει την οριστική επεξεργασία του κειμένου του.¹²

«Όλο εκείνο το ρώσικο πρόβλημα»

Μονάχα σε ένα σημείο – «26 λέξεις» όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στην αλληλογραφία –, χρειάστηκε τελικά να υποχωρήσει η Ελένη Καζαντζάκη, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί μια κάποια ειρήνευση και να επιτευχθεί μια συναίνεση για την τελική έκδοση του πρώτου τόμου ανάμεσα στον εκδότη και τη διαχειρίστρια της κληρονομιάς του Καζαντζάκη. Σε δύο χωρία, το ένα στο κεφάλαιο ΙΒ΄ «Λευτεριά» (δηλαδή στον πρώτο τόμο της γερμανικής έκδοσης) και ένα δεύτερο στο κεφάλαιο ΚΣΤ΄ «Ρουσία», το οποίο, σημειωτέον, έμελλε να δημοσιευτεί μόλις τρία χρόνια αργότερα στον δεύτερο τόμο της γερμανικής μετάφρασης, ο Καζαντζάκης αναφέρει ότι οι εορτασμοί για τα δεκάχρονα της Ρωσικής Επανάστασης στη Μόσχα υπήρξαν μία από τις δύο πιο σημαντικές μέρες της ζωής του:

Δυο στάθηκαν οι ανώτατες μέρες της ζωής μου – η μέρα που πάτησε ο πρίγκιπας Γεώργιος στην Κρήτη, κι ύστερα από χρόνια, η μέρα που γιόρτασε τα δέκα της χρόνια η Επανάσταση στη Μόσχα.¹³

[Η μεγάλη ημέρα [που] η Ρούσικη Επανάσταση γιορτάζει τα αιματηρά γενέθλιά της.] Ετούτη στάθηκε η δεύτερη μέρα, η πιο αψηλή, της ζωής μου· η πρώτη ήταν όταν ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας πάτησε το χώμα της Κρήτης.¹⁴

Αυτή η δήλωση έγινε το επίκεντρο του ‘ψυχρού πολέμου’ ανάμεσα στον Κάνερτ και την Καζαντζάκη. Ο Κάνερτ ήταν πεπεισμένος, όπως π.χ. αναφέρεται σε μια επιστολή προς τη μεταφράστρια, ότι «αν [η Καζαντζάκη] δηλώνει η ίδια ότι ο συγγραφέας είχε την επιθυμία να ξαναγράψει, ή τουλάχιστον να αλλάξει το κείμενο, τότε μπορώ να παραλείψω το δίχως άλλο αυτό το φιλοσταλινικό χωρίο, πόσω μάλλον όταν η κυρία Καζαντζάκη στην ίδια επιστολή [της 12^ης Ιουνίου 1964] ξαναγράφει ότι ο Καζαντζάκης είχε δηλώσει την αποστασιοποίησή του από τον Σταλινισμό.»¹⁵ Για την Ελένη Καζαντζάκη, η πίστη στον αυθεντικό λόγο (και ας μην έδωσε ο συγγραφέας το τυπωθήτω για την έκδοση του κειμένου σ’ αυτή τη μορφή) έχει κεντρική σημασία, και απείλησε να μη δώσει τελικά την άδεια για την εκτύπωση.¹⁶ Σε αυτό το πλαίσιο (αυτή τη φορά στα γαλλικά) επισήμανε εκ νέου στον Κάνερτ ότι

εμείς, εσείς και εγώ, με την έκδοση του Αναφορά στον Γκρέκο εξεταζόμαστε από όλους όσους μιλούν τη γερμανική γλώσσα. […] Τι θα απαντήσω σε όλους εκείνους τους λόγιους που σπουδάζουν τη σκέψη του μεγάλου Καζαντζάκη; Ότι ο γερμανός εκδότης τον πρόδωσε συνειδητά ακρωτηριάζοντας το κείμενό του, επειδή φοβόταν την εκκλησία ή τους βιβλιοπώλες, ή επειδή το γούστο του διέφερε από του Καζαντζάκη;¹⁷

Σε αυτήν τη συγκεκριμένη περίπτωση μάλλον δεν ήταν μόνο οι προσωπικές του πεποιθήσεις, αλλά σίγουρα και οι αντιφάσεις της μετασταλινικής εποχής που το καλοκαίρι του 1964 οδήγησε τον δυτικοβερολινέζο Κάνερτ να διαβάσει ως εξαιρετικά αφελή τον ενθουσιασμό του Καζαντζάκη για τις μεταρρυθμίσεις στη σοβιετική Ρωσία. Στην απάντησή του στην Ελένη Καζαντζάκη, την παρακαλεί επίμονα να εγκαταλείψει τις ενστάσεις της για τη διαγραφή του χωρίου. Είναι ενδιαφέρον ότι προσπαθώντας να την πείσει, χρησιμοποιεί ως επιχείρημα τη μυθιστορηματική αυτοεικόνα του Καζαντζάκη για να δικαιολογήσει τη διαγραφή που είχε προτείνει και επομένως να δώσει λύση σε «όλο εκείνο το ρωσικό πρόβλημα», τουλάχιστον προς το παρόν. Ο Νίκος Καζαντζάκης, γράφει ο Κάνερτ, αυτοπαρουσιάζεται στον Ελ Γκρέκο του ως ένα υπέροχο πρότυπο ανθρώπου που αγωνίζεται με τον Θεό. Δεν θα ήταν δυνατόν για τον σημερινό/τη σημερινή ή και τον μελλοντικό/τη μελλοντική αναγνώστη/αναγνώστρια να καταλάβει πώς ήταν δυνατόν ο Καζαντζάκης, δηλαδή εκείνος που, σύμφωνα πάντα με τον Κάνερτ, δεν δίσταζε να παλέψει με τον Θεό, θα μπορούσε να γονατίσει μπροστά στον σταλινισμό. Σε αυτό το σημείο ο Κάνερτ θεωρούσε ότι απειλούνταν η αξιοπιστία και η αξία του βιβλίου και επομένως του ίδιου του συγγραφέα, υποστηρίζοντας την παράλειψη κάθε δήλωσης που σημαδεύει την Οκτωβριανή Επανάσταση ως απαρχή μιας θετικής εξέλιξης. «Σας παρακαλώ να σκεφτείτε πολύ καλά τον τρόπο με τον οποίο θα συνεχίσουμε», είναι η θερμή παράκληση του Βάλτερ Κάνερτ προς την Ελένη Καζαντζάκη, «αν θέλουμε να μη διακινδυνεύσουμε την τελευταία στιγμή την επιτυχία της δουλειάς και των τριών μας με τρόπο που θα έκανε τον κόσμο του τώρα και του αύριο να κουνήσει ίσως το κεφάλι με αποδοκιμασία.»¹⁸

Η ευθύνη για τον «κόσμο του τώρα και του αύριο»

Περισσότερο από τον ανταγωνισμό ανάμεσα στην ιστορικότητα του εκδοτικού εγχειρήματος (1964) και την ιστορική εμπειρία του Καζαντζάκη στη Μόσχα (1927), παρατηρούμε σ’ αυτό το σημείο το κατώφλι από το οποίο και μετά το έργο υποκαθιστά αναπόδραστα τον συγγραφέα του, σύμφωνα με το καζαντζακικό ιδανικό «come l’uom s’etterna»¹⁹, πέρασμα το οποίο υποβοηθήθηκε από μια «τριπλή δουλειά». Η δικαιούχος, η μεταφράστρια και ο εκδότης σχημάτισαν μια ειδική (και πλούσια σε εντάσεις) ομάδα κληρονόμων, που είχε θέσει ως στόχο όχι μόνο τη μετά θάνατον μετάφραση ενός ημιτελούς ελληνικού μυθιστορήματος σε μια άλλη γλώσσα, αλλά πολύ περισσότερο αντιμετώπισε το έργο της μετάφρασης, της επιμέλειας και της έκδοσης ως υπόθεση καλλιέργειας και φροντίδας της εικόνας του συγγραφέα για τον «κόσμο του τώρα και του αύριο». Στο ρυθμιστικό της έργο, η ομάδα κλήθηκε να πάρει θέση σε σχέση με την ήδη διαμορφωμένη ‘παράδοση’ του Καζαντζάκη σε γερμανική μετάφραση. Γιατί ο Καζαντζάκης και τα μυθιστορήματά του στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας είχαν γίνει από καιρό θύματα του Μακαρθισμού και είχαν ενταχθεί ως σημείο αναφοράς στον δημόσιο λόγο του Τάου που προσέγγιζε τα μεγάλα ερωτήματα – ζωή και θάνατος, ελευθερία και ευθύνη, ειρήνη και συμφιλίωση των λαών – υπό το πρίσμα της χριστιανικά αιτιολογημένης αγάπης προς τον πλησίον, έστω και αν με μια πρώτη ματιά η εντύπωση είναι διαφορετική.²⁰

Προκειμένου να δοθεί ένα τέλος σε αυτήν τη «conversation de sourds» (συζήτηση των κουφών), η Ελένη Καζαντζάκη, έπειτα από συνεννόηση με τον Παντελή Πρεβελάκη, συμφώνησε τελικά στις 12 Ιουνίου 1964 με την αλλαγή του επίμαχου χωρίου – δηλαδή με την αποσιώπηση του μυστικιστικά μεθυστικού βιώματος στα δεκάχρονα της Ρωσικής Επανάστασης –²¹ καθιστώντας τον Κάνερτ προσωπικά υπεύθυνο:

Εννοείται ότι για αυτήν την πράξη φέρετε αποκλειστικά την πλήρη ευθύνη ενώπιον των αναγνωστών –ερασιτεχνών, ιστορικών και φιλολόγων, που ασχολούνται συστηματικά με τη σκέψη του Νίκου Καζαντζάκη.²²

Ο Κάνερτ ήταν απολύτως πρόθυμος να αναλάβει την ευθύνη για τον Καζαντζάκη του, όπως άλλωστε την είχε φέρει για όλες τις μεταφράσεις που είχαν δημοσιευθεί στον εκδοτικό οίκο F.A. Herbig, και δεν συμπεριέλαβε τελικά στην έκδοση το σημείωμα (που βρίσκεται στα κατάλοιπα της Καμαρινέα), που θα επισήμαινε πως «τόσο η μεταφράστρια όσο και ο εκδότης δεν φέρουν ευθύνη για υφολογικές και ιδεολογικές ασάφειες». Την ίδια κιόλας μέρα έκλεισε την υπόθεση, δηλώνοντας σε μια επιστολή στον Τάου την επιθυμία του «να μην ανταλλάξει με την κυρία Καζαντζάκη ούτε μία αράδα πλέον.»²³ Το τυπωθήτω δόθηκε στις 8 Ιουλίου. Από την αλληλογραφία ανάμεσα στην Καζαντζάκη και τη Ρόζενταλ-Καμαρινέα προκύπτει ότι ο Κάνερτ, παρ’ όλες τις συμφωνίες που είχαν προηγηθεί, επιχείρησε αρκετές φορές να αλλάξει τους όρους για την έκδοση του δεύτερου τόμου σύμφωνα με τις δικές του ιδέες, ορίζοντας π.χ. πλαφόν τουλάχιστον 5.000 αντιτύπων. Λίγους μήνες αργότερα, στις 21 Νοεμβρίου 1964, ο Βάλτερ Κάνερτ, ένας «εκδότης που γαλουχήθηκε στο πνεύμα του φιλελευθερισμού», σύμφωνα με τη νεκρολογία σε μια εφημερίδα, πέθανε σε ηλικία 63 ετών. Για τον δεύτερο τόμο του Αναφορά στον Γκρέκο, ο οποίος, σημειωτέον, εκδόθηκε τελικά το 1967, ο εκδοτικός οίκος αποφάσισε να ακολουθήσει πιστά το ελληνικό πρωτότυπο.

Περίληψη

Η διαδικασία των μεταφράσεων στα γερμανικά του Νίκου Καζαντζάκη συμπεριέλαβε πολύ περισσότερα πρόσωπα από τον συγγραφέα (ή την κληρονόμο του) και τον εκάστοτε μεταφραστή ή την εκάστοτε μεταφράστρια. Η παρούσα μικροϊστορία εξετάζει με αφορμή την επιμέλεια της γερμανικής μετάφρασης του Αναφορά στον Γκρέκο τις ελληνογερμανικές συνέργειες και τις συγκρούσεις που οδήγησαν στην έκδοση της μυθιστορηματικής αυτομυθοπλασίας στην ΟΔΓ σε δύο τόμους και με μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ τους. Κατά τη διάρκεια της μεταφραστικής διαδικασίας αυτού του μυθιστορήματος που είχε κυκλοφορήσει μετά θάνατον (ο Καζαντζάκης δεν είχε προλάβει να το ολοκληρώσει) όχι μόνο η τελική εικόνα του κειμένου έγινε αντικείμενο διαπραγμάτευσης ανάμεσα στα εμπλεκόμενα πρόσωπα, αλλά επίσης ο ‘εκδότης-επιμελητής’ Βάλτερ Κάνερτ προσηλώθηκε σαφέστατα στην εκδοτική πλαισίωση του συγγραφέα Καζαντζάκη, η οποία συνέβαλε στη φήμη του και συγκαθόρισε την υφολογική και ιδεολογική σφραγίδα των μυθιστορημάτων του στον γερμανόφωνο χώρο. Η σημασία τέτοιων πρωτοβουλιών και αντιπαραθέσεων, χειρονομιών και διασταυρώσεων στο ελληνογερμανικό πλαίσιο ξεπερνά σαφώς τα στενά γεωγραφικά όρια των εκάστοτε γερμανικών μεταφράσεων, όπως χαρακτηριστικά αποδεικνύεται στο παράδειγμα του Καπετάν Μιχάλη, καθώς δεν ήταν σπάνιο η γερμανική έκδοση να αποτέλεσε αφετηρία και βάση για τις μεταφράσεις σε άλλες, κυρίως γερμανικές γλώσσες.

Μετάφραση από τα γερμανικά: Κώστας Κοσμάς

Σημειώσεις

1. Tau, 1968, 192. Περισσότερα για το προφίλ του εκδότη Βάλτερ Κάνερτ στο Vinz, 1977. Η έρευνα για παρόν δοκίμιο έγινε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «The Global Reception of Nikos Kazantzakis (1946–1988)» στο Cluster of Excellence Temporal Communities: Doing Literature in a Global Perspective – EXC 2020 (Project ID 390608380), με την υποστήριξη του Γερμανικού Ιδρύματος Ερευνών (Deutsche Forschungsgemeinschaft, DFG), στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας Αριστείας της Ομοσπονδίας και των Κρατιδίων.
2. «Oui, je le savais depuis fort longtemps que les traductions en allemand et malheureusement aussi en anglais des livres de mon mari sont très très mauvaises… Nous aurions pu avoir en allemande encore deux merveilleuses traductions, celles qu’a fait Helmut von den Steinen, d.i. Freiheit oder Tod et Le Pauvre d’Assise. Mais le propriétaire de Herbig Verlag, Walter Kahnert, était un homme absolument impossible, il se croyait écrivain et encore grand écrivain et se permettait de … corriger Kazantzaki.» Επιστολή της Ελένης Καζαντζάκη στην Elisabeth Stader, 12 Σεπτεμβρίου 1978: Επιστολικό Αρχείο Ελένης Καζαντζάκη (ΕΠΑΡΕΚ 1846), η παράθεση γίνεται από τον Petre, 2010, 246-247.
3. Σχετικά με τις ιδιαιτερότητες των πρώτων εκδόσεων του Αναφορά στον Γκρέκο στα γαλλικά και στα ελληνικά (1961) παραπέμπω στην Κωβαίου, 2021. Από αυτό το σημείο εκφράζω τις εγκάρδιες ευχαριστίες μου στην Ελένη Κωβαίου για την προθυμία της να μου διαθέσει το τυπογραφικό δοκίμιο του άρθρου της.
4. Επιστολή της Ελένης Καζαντζάκη στην Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα (στα ελληνικά), 4 Μαρτίου 1967. Εφόσον δεν υπάρχει διαφορετική παραπομπή, όλες οι επιστολές παρατίθενται από τα κατάλοιπα της Ισιδώρας Ρόζενταλ-Καμαρινέα (NIRK), που φυλάσσονται στο Ινστιτούτο Ελληνικής και Λατινικής Φιλολογίας του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Παρόλη την εξονυχιστική έρευνα του γράφοντος, δεν κατέστη δυνατή η ταυτοποίηση των νόμιμων δικαιούχων όλων των επιστολών που παρατίθενται. Ο γράφων θα δεχτεί με ευγνωμοσύνη πληροφορίες που θα βοηθήσουν στην επικοινωνία μαζί τους.
5. Η μεταφράστρια ακολούθησε την επιθυμία της Ελένης Καζαντζάκη, δηλώνοντας στον επίλογο μεταξύ άλλων: «Η μεγάλη μεταμόρφωση του ζωντανού, σημερινού Έλληνα Ζορμπά στο αιώνιο σύμβολο της Ελλάδας, τον Οδυσσέα, θα πραγματοποιηθεί μονάχα ύστερα από μακρά και απελπιστική προσπάθεια και συγκέντρωση του ποιητή. […] Με τη διαμόρφωση αυτού του αρχετύπου, της αιώνιας μορφής του Οδυσσέα, και με την καθολική νίκη της Κρήτης, κλείνει και ο τελευταίος σταθμός των περιπλανήσεων του ποιητή. Δεν γνωρίζουμε αν θα συνέχιζε τη συγγραφή αυτού του βιβλίου. Ένα είναι μόνο σίγουρο, ότι θα το είχε γράψει από την αρχή, και όχι μία, αλλά δύο και τρεις φορές, όπως το είχε κάνει με κάθε του βιβλίο. Ο μεγάλος του αντίπαλος, ο Θάνατος, που ο ποιητής ήθελε να καταργήσει για κάθε πλάσμα, δεν του έδωσε την προθεσμία που τόσο επιθυμούσε. Δεν μπόρεσε να γράψει τα υπόλοιπα βιβλία που σχεδίαζε.» Rosenthal-Kamarinea, 1967, 194–195 (δική μου πλαγιογράφηση).
6. «[D]er Nietzsche-Anhänger, der Christus-Sucher und Sinai-Pilger, der keusche Buddha-Jünger [hatte, wie er schreibt,] sein stärkstes Erlebnis bei der Feier des zehnten Jahrestages der sowjetischen Revolution in Moskau [sieht] in dieser Revolution und in dem neuen System so ungefähr die Auferstehung des Menschen und die Gründung eines Paradieses auf Erden.» NIRK, Επιστολή της Ισιδώρας Ρόζενταλ-Καμαρινέα στον Βάλτερ Κάνερτ (6 Φεβρουαρίου 1962) με μια πολυσέλιδη «συνολική εντύπωση» για την Αναφορά στον Γκρέκο.
7. «In Freiburg kurz bevor er starb, hat er [unser verstorbener Freund Nikos] mir immer wieder gesagt: “Eigentlich müsste ich die Rechenschaft für Greco nochmals schreiben. Du musst wissen”, sagte er, “rein sprachlich kann ich falsch verstanden werden. Es steht noch alles zu sehr im Vordergrund. Man kann glauben, dass ich Kommunist bin, was ich doch wirklich nicht bin. Ich hoffe, ich kann das Ganze noch ein mal schreiben.” Dies vertraue ich Ihnen an, und dies muss unter uns bleiben. Aber wir haben trotzdem etwas Glück mit uns, denn es ist nicht Frau Kazantzakis, sondern Prevelakis, der die Streichungen genehmigen soll. Mein Vorschlag ist: Sie übersetzen und streichen, und dann reise ich einfach nach Hellas und spreche mit Prevelakis, und alles ist so in Ordnung, wie wir es alle wünschen. Was meinen Sie?» NIRK, Επιστολή του Μαξ Τάου στην Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα, 4 Απριλίου 1962 (δική μου πλαγιογράφηση).
8. NIRK, Επιστολή του Βάλτερ Κάνερτ στον Μαξ Τάου, 15 Ιουνίου 1964.
9. NIRK, Επιστολή της Ελένης Καζαντζάκη στον Βάλτερ Κάνερτ, 20 Μαΐου 1964.
10. NIRK, Επιστολή της Ελένης Καζαντζάκη στον Βάλτερ Κάνερτ, 29 Μαΐου 1964 (δική μου πλαγιογράφηση).
11. NIRK, Επιστολή του Βάλτερ Κάνερτ στην Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα, 4 Αυγούστου 1964.
12. NIRK, Επιστολή του Βάλτερ Κάνερτ στην Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα, 27 Μαΐου 1964.
13. Καζαντζάκης, 1982, 107: κεφ. ΙΒ΄ Λευτεριά.
14. Καζαντζάκης, 1982, 400: κεφ. ΚΣΤ΄ Ρουσία.
15. NIRK, Επιστολή του Βάλτερ Κάνερτ στην Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα, 15 Ιουνίου 1964.
16. NIRK, Επιστολή του Βάλτερ Κάνερτ στην Ισιδώρα Ρόζενταλ-Καμαρινέα, 3. Ιουνίου 1964.
17. «Avec la parution de Rechenschaft au Greco nous donnons des examens, vous et moi, devant tout ceux qui parlent la langue allemande. […] Que vais-je répondre à tous ses savants, qui étudient la pensée du grand Kazantzaki? Que l’éditeur allemand, ayant pris peur de l’église, ou des libraires, ou bien ayant un gout différent de celui de Kazantzaki l’a consciemment trahi en l’émasculant?» NIRK, Επιστολή της Ελένης Καζαντζάκη στον Βάλτερ Κάνερτ, 3 Ιουνίου 1964.
18. «Bitte überlegen Sie genau, wie es nun weitergehen soll. Denn wir wollen doch nicht im letzten Augenblick den Erfolg dreifacher Bemühung in einer Weise gefährden, für die die Mit- und Nachwelt womöglich nur ein Kopfschütteln hätte.» NIRK, Επιστολή του Βάλτερ Κάνερτ στην Ελένη Καζαντζάκη, 5 Ιουνίου 1964.
19. Σε μια σημείωση ημερολογίου τον Σεπτέμβριο του 1915 (και στο εξής διαρκώς στις επιστολές του) ο Καζαντζάκης επισήμαινε συχνά ότι αυτή η φράση από την Κόλαση του Δάντη ήταν ταυτόχρονα σκοπός και σύνθημα όλου του έργου του. Βλ. Kazantzaki, 1991, 58.
20. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε εδώ το μότο που παρατέθηκε (μόνο) στις γερμανικές μεταφράσεις του μυθιστορήματος Ο Χριστός ξανασταυρώνεται: «Wie sollen wir Gott lieben? / Indem wir die Menschen lieben. / Wie sollen wir die Menschen lieben? / Indem wir sie auf den rechten Weg führen. / Welches ist der rechte Weg? / Der Weg empor.   N.K.» [Πώς πρέπει ν’ αγαπούμε τον Θεό; / Αγαπώντας τους ανθρώπους. / Πώς πρέπει να αγαπούμε τους ανθρώπους; / Μοχτώντας να τους φέρουμε στο σωστό δρόμο. / Ποιος είναι ο σωστός δρόμος; / Ο ανήφορος. Ν.Κ.] Kazantzakis, 1951, 5. Πρβ. Καζαντζάκης, 2022, 25.
21. «Wenn ich mir nach so vielen Jahren jenen Tag vorstelle, an dem Prinz Georg von Griechenland, das heißt die Freiheit, den kretischen Boden betrat, füllen sich meine Augen wieder mit Tränen. Was für ein unauflösliches Geheimnis ist des Menschen Kampf! […] An solchen Tagen hat man das Gefühl, daß die Menschen nach einer fürchterlichen blutigen Verirrung zur urgöttlichen Einheit zurückgelangen könnten.» [Όταν συλλογιέμαι, ύστερα από τόσα χρόνια, τη μέρα εκείνη που πάτησε ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας, πάει να πει η Λευτεριά, το χώμα της Κρήτης, τα μάτια μου βουρκώνουν ακόμα και τρέχουν. Τι μυστήριο λοιπόν ακατάλυτο είναι ο αγώνας του ανθρώπου! […] Σε τέτοιες μέρες ένιωσα πως μπορούν να ξαναγυρίσουν οι άνθρωποι, ύστερα από φοβερή αιματερή περιπλάνηση, στην αρχέγονη θεϊκιά ενότητα.] Kazantzakis, 1964, 103–104. Πρβ. Καζαντζάκης, 1982, 106-107.
22. «Il va sans dire que vous porterez seul la responsabilité entière de cet acte devant les lecteurs – amateurs, historiens ou philologues qui étudient de près la pensée de Nikos Kazantzaki.» NIRK, Επιστολή της Ελένης Καζαντζάκη στον Βάλτερ Κάνερτ, 12 Ιουνίου 1964.
23. NIRK, Επιστολή του Βάλτερ Κάνερτ στον Μαξ Τάου, 15 Ιουνίου 1964.