Ελληνογερμανικές χορωδιακές σχέσεις (1980-2021)

Ελληνικές χορωδίες στη Γερμανία και γερμανικές χορωδίες στην Ελλάδα: Πότε, από ποιον φορέα και γιατί δημιουργήθηκαν; Πώς εξελίχθηκαν με το πέρασμα των χρόνων; Ποιοι είναι οι λόγοι που οδηγούν τους μετανάστες σε μια τέτοια χορωδία; Ποιος είναι ο κοινωνικός ρόλος μιας τέτοιας χορωδίας; Τι συμβαίνει με τα μεικτά σχήματα στα οποία τραγουδούν και συμμετέχουν μετανάστες και γηγενείς; Αλλά και ανεξάρτητα από τη μετανάστευση, σε ποιο πλαίσιο δημιουργούνται ελληνογερμανικές χορωδιακές ανταλλαγές; Ποιο όφελος έχουν για τη χορωδιακή ζωή στην Ελλάδα και τη Γερμανία; Πώς μπορούν να ενισχυθούν;

Περιεχόμενα

• 1 Εισαγωγή: Μουσική και μετανάστευση
• 2 Ελληνικές χορωδίες στη Γερμανία
• 3 Εκκλησιαστικές και σχολικές χορωδίες
• 4 Ανεξάρτητες ελληνογερμανικές χορωδίες
• 5 Οι γερμανικές χορωδίες στην Ελλάδα
• 6 Ελληνογερμανικές χορωδιακές σχέσεις
• 7 Συμπεράσματα
• 8 Περίληψη
• 9 Σημειώσεις
• 10 Βιβλιογραφία

Εισαγωγή: Μουσική και μετανάστευση

Το θέμα του συσχετισμού μετανάστευσης και μουσικής εν γένει ή, ειδικότερα, η σχέση της μετανάστευσης με τη συμμετοχή σε μια χορωδία παρουσιάζεται κυρίως σε έρευνες σχετικά με την ένταξη προσφύγων και μεταναστών σε χορωδίες της χώρας υποδοχής ή σχετικά με πολυπολιτισμικές χορωδίες. Αυτά τα χορωδιακά σχήματα έχουν ως κύριο στόχο την υποστήριξη της ένταξης των μεταναστών, καθώς και την αποδοχή τους από τους γηγενείς μέσω της χορωδιακής πράξης. Ωστόσο μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα χορωδιακά σχήματα μεταναστών στην ξένη χώρα, τα οποία όμως επικεντρώνονται στη μουσική της πατρίδας που άφησαν πίσω τους. Το ευρύτερο θέμα των ελληνογερμανικών χορωδιακών σχέσεων χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: αφενός στις χορωδίες Ελλήνων στη Γερμανία και Γερμανών στην Ελλάδα και αφετέρου στην επικοινωνία, στις ανταλλαγές και στα κοινά προγράμματα ελληνικών και γερμανικών χορωδιών ανεξάρτητα από το θέμα της μετανάστευσης. Το δοκίμιο αυτό αποσκοπεί τόσο στην καταγραφή, περιγραφή και ανάδειξη των παραπάνω όσο και στην υποστήριξη της διεύρυνσης των ελληνογερμανικών χορωδιακών σχέσεων με βάση αυτήν την εμπειρία.

Ελληνικές χορωδίες στη Γερμανία

Το 2021 ζουν στη Γερμανία περίπου 364.000 Έλληνες. Από αυτούς περίπου οι 74.000 έχουν γεννηθεί στη Γερμανία και περίπου 117.000 μετοίκησαν στη Γερμανία τη δεκαετία 2011-2021 (Doryforos-europa, 30.03.2021). Σε αυτό το τρίτο κύμα μετανάστευσης το προφίλ του έλληνα μετανάστη διαφοροποιείται από αυτό των προηγούμενων γενεών. Είναι 30-40 ετών, προέρχεται από μεσοαστική οικογένεια, έχει υψηλή ακαδημαϊκή εκπαίδευση και μεταναστεύει για οικονομικούς λόγους (Δεμέτης, 09.12.2015), σε αντίθεση με τους μετανάστες της δεκαετίας του ’60 και του ’70, που ήταν συνήθως ανειδίκευτοι εργάτες, οι οποίοι, φυσικά, μετανάστευαν επίσης για οικονομικούς, αλλά κάποιοι και για πολιτικούς λόγους. Αντίστοιχη διαφοροποίηση παρατηρούμε και στη δημιουργία χορωδιακών σχημάτων. Οι πρώτες ελληνικές χορωδίες στη Γερμανία δημιουργήθηκαν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας και ο στόχος τους ήταν, κυρίως, η μουσική επένδυση της Θείας Λειτουργίας. Παράλληλα, με την ίδρυση των πρώτων ελληνικών σχολείων σχηματίζονται και σχολικές χορωδίες που θα πλαισίωναν μουσικά τις εθνικές και άλλες σχολικές γιορτές. Τόσο στις εκκλησιαστικές όσο και στις σχολικές χορωδίες οι χορωδοί είναι Έλληνες, η πρόβα γίνεται στα ελληνικά και το ρεπερτόριο περιλαμβάνει εκκλησιαστική μουσική και παραδοσιακά τραγούδια.

Εκκλησιαστικές και σχολικές χορωδίες

Εκκλησιαστικές χορωδίες συναντάμε σε όλες τις περιοχές όπου υπάρχουν Έλληνες. Στη Γερμανία υπάρχουν σε κάθε ενορία μικρά σχήματα ψαλτών για τις ανάγκες της Θείας Λειτουργίας. Πιο συστηματικές και οργανωμένες εκκλησιαστικές χορωδίες λειτουργούν στο Μόναχο και στη Βόννη. Στο Μόναχο ο Κωνσταντίνος Νικολακόπουλος ιδρύει το 1987 τον Βυζαντινό Χορό Ιεροψαλτών (Τάτσης, Νοέμβριος 2019). Οι χορωδοί είναι κυρίως σπουδαστές βυζαντινής μουσικής ή φοιτητές στο Ινστιτούτο Ορθόδοξης Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Το ρεπερτόριο της χορωδίας είναι αμιγώς εκκλησιαστικό. Η χορωδία έχει έδρα το Μόναχο, αλλά εμφανίζεται και ψάλλει σε πολλές άλλες γερμανικές πόλεις στις εκάστοτε εκκλησίες. Το 2009 ο Αθανάσιος Δεσπότης ιδρύει τη Βυζαντινή Χορωδία της Βόννης¹ για την κάλυψη των λατρευτικών αναγκών του μητροπολιτικού ναού. Η χορωδία είναι αμιγώς ανδρική και ψάλλει αποκλειστικά εκκλησιαστική μουσική. Το 2014 ωστόσο ιδρύεται και ένα γυναικείο του τμήμα, υπό τη διεύθυνση του βαρύτονου Γεωργίου Κανάρη, ενώ τρία χρόνια αργότερα ιδρύεται και παιδικό σύνολο υπό τη διεύθυνση του Αθανασίου Δεσπότη. Παράλληλα με τις χορωδίες προσφέρονται και μαθήματα βυζαντινής μουσικής ενώ κάθε χρόνο διοργανώνονται και διαλέξεις με θέμα την ελληνορθόδοξη παράδοση.

Η ύπαρξη και η λειτουργία των εκκλησιαστικών χορωδιών ως και το 2021 αναδεικνύει την προσφορά τους στη δημιουργία συνεκτικών δεσμών μεταξύ των μελών τους. Ωστόσο πρόκειται για σχήματα κυρίως ανδρικά και με επίκεντρο τη βυζαντινή μουσική. Αντίστοιχα σημαντικός είναι και ο ρόλος των σχολικών χορωδιών των ελληνικών σχολείων της Γερμανίας. Πρόκειται για σχήματα που δημιουργούνται στο πλαίσιο του σχολικού προγράμματος. Τα μέλη των χορωδιών είναι μαθητές και μαθήτριες ενώ οι χορωδίες διευθύνονται από τις καθηγήτριες και τους καθηγητές μουσικής. Οι χορωδίες αυτές αναλαμβάνουν τη μουσική επένδυση των σχολικών εορτών. Συχνά λαμβάνουν μέρος και σε άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις με σκοπό την προβολή του ελληνικού πολιτισμού στο πλαίσιο πολυπολιτισμικών εκδηλώσεων. Παραδείγματα τέτοιων χορωδιών αποτελούν ενδεικτικά η Χορωδία του Ελληνικού Γυμνασίου Μονάχου υπό τη διεύθυνση της Σοφίας Παλαιολόγου και η Χορωδία του Ελληνικού Τμήματος του Ευρωπαϊκού σχολείου στο Βερολίνο υπό τη διεύθυνση του Άρη Μελιάδη. Ένα αξιομνημόνευτο παράδειγμα ελληνικής παιδικής χορωδίας, η οποία δεν ανήκει σε κάποιο σχολείο, αποτελεί η ελληνική παιδική χορωδία του Μονάχου Μελωδία,² που ιδρύθηκε το 2012 και διευθύνεται από τις Μαρία Κρινίτι και Ηρώ Κωστράκη. Στη χορωδία συμμετέχουν περίπου 70 παιδιά, ως επί το πλείστον ελληνικής καταγωγής. Η χορωδία αποτελείται από δύο τμήματα: ένα διετές τμήμα-φυτώριο για τη μουσική προετοιμασία των παιδιών και από την καθαυτό χορωδία που συνεργάζεται στενά και με τη θεατρική ομάδα της Ηρώς Κωστράκη. Η Μελωδία εμφανίζεται έξι έως δέκα φορές τον χρόνο και τραγούδα ελληνικά παραδοσιακά και έντεχνα τραγούδια, βυζαντινούς ύμνους, έργα Ελλήνων και ξένων συνθετών καθώς και μιούζικαλ. Μια νεότερη ελληνική παιδική χορωδία, NORIS Griechische Stimme, ξεκίνησε το 2016 με πρωτοβουλία του μαέστρου Οδυσσέα Κωνσταντινόπουλου στο πλαίσιο του Ολοήμερου Ελληνικού Σχολείου Νυρεμβέργης και μέχρι και το 2021 έχει ήδη στο ιστορικό της πολλές επιτυχημένες συναυλίες.

Αυτές οι χορωδίες έφταναν για να καλύψουν μόνο ένα μέρος των αναγκών και των επιθυμιών των Ελλήνων της ομογένειας. Έτσι από τη δεκαετία του ’90 και μέχρι το 2021 δημιουργούνται ανεξάρτητες χορωδίες με νέο προφίλ, νέους στόχους και με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τη συμμετοχή χορωδών χωρίς ελληνική καταγωγή.

Ανεξάρτητες ελληνογερμανικές χορωδίες

Η χορωδία Φιλαρμονία³ του Μουσικού Συλλόγου του Μονάχου ιδρύθηκε το 1989 από τον Νίκο Χονδρογιάννη. Βασικός στόχος της χορωδίας ήταν και παραμένει η παρουσίαση της ελληνικής φωνητικής μουσικής στη Γερμανία. Το ρεπερτόριο της χορωδίας περιλαμβάνει παραδοσιακά τραγούδια, βυζαντινούς ύμνους, ρεμπέτικα αλλά και νεότερα ελληνικά τραγούδια διαφόρων συνθετών. Τα μέλη της χορωδίας δεν είναι μόνο Έλληνες. Η χορωδία εμφανίζεται πολύ συχνά τόσο στο Μόναχο όσο και σε άλλες γερμανικές πόλεις και φροντίζει τις επαφές και τη συνεργασία με γερμανικά χορωδιακά σχήματα. Κορυφαίες στιγμές της χορωδίας αποτελούν οι εμφανίσεις της σε συναυλίες γνωστών ελλήνων τραγουδιστών όπως της Μαρίας Φαραντούρη, του Γιώργου Νταλάρα, της Μαρίας Δημητριάδη κ.α. Το 2007 τη χορωδία ξεκίνησε να διευθύνει ο Μιχαήλ Αμανατίδης. Δυο χρόνια αργότερα από την ίδρυση της Φιλαρμονίας, το 1991, οργανώνεται μια μικρή χορωδιακή παρέα με 12 μέλη γερμανικής καταγωγής αυτήν τη φορά. Το σύνολο Παρέα [Parea]⁴ διευθύνει ο Andreas Nemeth. Συνεκτικό στοιχείο αυτής της μικρής χορωδίας είναι η αγάπη για την Ελλάδα, για την ελληνική γλώσσα και την ελληνική μουσική. Στόχος των εμφανίσεων είναι, μεταξύ άλλων, η δημιουργία ενός κλίματος κατανόησης και συμπάθειας προς την Ελλάδα.

Λίγο αργότερα, το 1997, ο Χρήστος Βέσκας ίδρυσε την ελληνογερμανική χορωδία του Μπραουνσβάιγκ (Braunschweig), την οποία και διεύθυνε έως το 2008, οπότε και επέστρεψε στην Ελλάδα. Η χορωδία αυτή ενώνει Έλληνες και Γερμανούς τραγουδιστές της πόλης του Μπραουνσβάιγκ με σκοπό για άλλη μία φορά την προώθηση ελληνικού χορωδιακού ρεπερτορίου. Τη διεύθυνση της χορωδίας αναλαμβάνει στη συνέχεια η Claudia Bönninger. Η χορωδία εμφανίζεται συχνά σε εκδηλώσεις πολιτιστικού ενδιαφέροντος και σε φιλανθρωπικές εκδηλώσεις. Το 2003 ιδρύθηκε στο Όφενμπαχ (Offenbach) το Πολιτιστικό Φόρουμ Κίνησις [Kulturforum KINISIS]⁵, που αποτελείται από ένα οργανικό σύνολο, μία χορωδία υπό τη διεύθυνση της Ερμίνας Σπάθη, μία χορευτική και μία θεατρική ομάδα. Το ρεπερτόριο της χορωδίας περιλαμβάνει μελοποιήσεις έργων μεγάλων ελλήνων ποιητών, όπως του Σεφέρη, του Ελύτη, του Ρίτσου, και του Καββαδία, έργα μεγάλων ελλήνων συνθετών (Θεοδωράκης, Χατζιδάκις, Μαρκόπουλος κ.λπ.), καθώς και ελληνική παραδοσιακή μουσική και ρεμπέτικα. Σημαντική στιγμή της χορωδίας αποτελεί το Αφιέρωμα «85 χρόνια Μίκης Θεοδωράκης» που διοργανώθηκε το 2010. Το πρόγραμμα των εμφανίσεων προς τιμήν του Μίκη Θεοδωράκη είχε σκοπό να αγγίξει τις καρδιές όλων των θεατών, Ελλήνων και μη. Εκτός από τις εκτελέσεις των τραγουδιών παρουσιάζονται στις συναυλίες και στοιχεία της μουσικής ιστορίας τους, αναδρομή στο καλλιτεχνικό έργο του Θεοδωράκη, καθώς και πληροφορίες σχετικά με τους στίχους των τραγουδιών μεταφρασμένες στα γερμανικά. Το Μάιο του 2007 ιδρύθηκε στο Ντόρτμουντ (Dortmund) με πρωτοβουλία του Αρχιμανδρίτη Φιλόθεου Μαρούδα η χορωδία Τερψίνοον.⁶ Η χορωδία αριθμεί περίπου 35 μέλη, στην πλειοψηφία τους ελληνικής καταγωγής. Τη χορωδία διευθύνει έως και το 2021 η Βούλα (Παρασκευή) Λούκρη. Σκοπός της χορωδίας Τερψίνοον είναι να εξασφαλίσει τη διατήρηση της ελληνικής μουσικής παράδοσης και να την κάνει γνωστή στο ευρύτερο κοινό της Γερμανίας. Το ρεπερτόριο της χορωδίας περιλαμβάνει παραδοσιακά και νεότερα ελληνικά τραγούδια.

Μια ακόμα ελληνογερμανική χορωδία ιδρύθηκε το 2009 στο Βερολίνο. Η ελληνογερμανική χορωδία Πολυφωνία⁷ ξεκινά τη λειτουργία της με πρωτοβουλία του πολιτιστικού συλλόγου Εξάντας και μερικών φίλων της ελληνικής μουσικής υπό τη διεύθυνση του Άρη Μελιάδη, ο οποίος και τη συνόδευσε στα πρώτα της βήματα μέχρι τον Δεκέμβριο του 2015. Στη συνέχεια ανέλαβε τη διεύθυνσή της η υπογράφουσα. Η χορωδία αριθμεί περίπου 45 ενεργούς χορωδούς, μικρούς και μεγάλους, κυρίως ελληνικής και γερμανικής καταγωγής. Η Πολυφωνία είναι η μοναδική χορωδία στο Βερολίνου που είναι αφοσιωμένη στην ελληνική μουσική δημιουργία και έτσι αποτελεί σημείο συνάντησης για κάθε χορωδό που επιθυμεί να διατηρήσει μια μουσική σύνδεση με την Ελλάδα. Η Πολυφωνία διοργανώνει μία με δύο μεγάλες συναυλίες τον χρόνο, συχνά ως φιλανθρωπικές εκδηλώσεις για την ενίσχυση ελληνικών μη κερδοσκοπικών οργανώσεων και συμμετέχει σε διάφορες εκδηλώσεις με θέμα την Ελλάδα, όπως, π.χ., στη Διεθνή Τουριστική Έκθεση, στο Κέντρο Νέου Ελληνισμού του Freie Universität Berlin, στην ελληνική Εκκλησία κ.α. Σημαντική επιδίωξη της χορωδίας είναι η σύναψη χορωδιακών δεσμών με την Ελλάδα. Μέχρι στιγμής έχει παρουσιάσει κοινές συναυλίες με την Χορωδία Ενηλίκων της Γερμανικής Σχολής Θεσσαλονίκης, που διευθύνει ο Michael Stier, στη Θεσσαλονίκη και στο Βερολίνο, με την Χορωδία του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών, υπό τη διεύθυνση του Γιάννη Βρυζάκη, στην Αθήνα και στην Αλίαρτο και με τη χορωδία Solarte του Σύγχρονου Ωδείου Λάρισας, υπό τη διεύθυνση του Νίκου Ευθυμιάδη, στο Βερολίνο. Τέλος άλλο ένα ελληνικό χορωδιακό σχήμα είναι η Ελληνογερμανική Χορωδία της Νυρεμβέργης [Deutsch-griechischer Chor Nürnberg]⁸ που ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 2019 από τον Οδυσσέα Κωνσταντινόπουλο.

Οι γερμανικές χορωδίες στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα ζουν σήμερα περίπου 11.000 Γερμανοί. Ο αριθμός των γερμανών μεταναστών πού ξαναγυρίζουν στη Γερμανία φαίνεται τα τελευταία δέκα χρόνια να αυξάνεται όχι, όμως, θεαματικά. Σχετικά με το προφίλ των γερμανών μεταναστών και τους λόγους οι οποίοι τους οδήγησαν στη μετανάστευση, δεν υπάρχουν αναφορές. Οι λόγοι που οδηγούν γερμανούς πολίτες να αφήνουν τη χώρα τους, ανεξαρτήτως προορισμού, φαίνεται να σχετίζονται κυρίως με την επαγγελματική τους εξέλιξη ή με διάφορους οικογενειακούς λόγους, όπως, για παράδειγμα, οι μεικτοί γάμοι. Οι περισσότεροι έχουν υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο ενώ πολλοί είναι συνταξιούχοι.⁹

Θεσμοί και ομάδες είτε αμιγώς γερμανικές είτε ελληνογερμανικές λειτουργούν στην Ελλάδα ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ο ελληνογερμανικός σύλλογος Φιλαδέλφεια¹⁰ που λειτουργεί από το 1837, προωθώντας και υποστηρίζοντας τις ελληνογερμανικές πολιτιστικές σχέσεις, καθώς και το ελληνικό τμήμα του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου¹¹ που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1874. Στα μέσα του 20ού αιώνα ιδρύονται επίσης τα παραρτήματα του Ινστιτούτου Goethe¹² στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Χορωδιακή σημασία έχουν οι εκκλησιαστικές κοινότητες, καθολική και ευαγγελική, καθώς και οι γερμανικές σχολές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Στην Αθήνα λειτουργούν δύο γερμανόφωνες εκκλησίες, μία καθολική και μία ευαγγελική, ενώ ευαγγελικές γερμανόφωνες εκκλησίες λειτουργούν και στην Κρήτη, στη Ρόδο και στη Θεσσαλονίκη. Από αυτές τις εκκλησίες δύο μόνο έχουν οργανωμένες χορωδίες: στη Ρόδο λειτουργεί ένα μικρό χορωδιακό σχήμα που διευθύνεται από τη Μαρία Βολονάκη.¹³ Στη γερμανόφωνη Ευαγγελική Εκκλησία¹⁴ στην Αθήνα λειτουργούν δύο χορωδιακά σχήματα: η εκκλησιαστική χορωδία της που διευθύνει η Helga Giannoulas, η οποία δημιουργήθηκε στη δεκαετία του ’60, καθώς και η νεότερη χορωδία Cantus Celestis (2016), που διευθύνει ο οργανίστας Χρήστος Παρασκευόπουλος. Και οι δύο χορωδίες τραγουδούν ποικίλο ρεπερτόριο, από όλες τις εποχές, θρησκευτικό και κοσμικό. Η χορωδία της Helga Giannoulas αριθμεί 20 χορωδούς, Γερμανούς και Έλληνες, διαφόρων ηλικιών, και η βασική γλώσσα των μαθημάτων τους είναι τα γερμανικά. Στην Cantus Celestis τραγουδούν κυρίως Έλληνες και η πρόβα γίνεται στα ελληνικά και τα αγγλικά.

Οι δύο γερμανικές σχολές στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη διατηρούν μαθητικές χορωδίες οι οποίες, όμως, όπως και στην περίπτωση των χορωδιών των ελληνικών σχολείων στη Γερμανία, είναι περισσότερο ευκαιριακές με στόχο την κάλυψη του μουσικών αναγκών των εκδηλώσεων του σχολείου και διευθύνονται από τους εκάστοτε καθηγητές και καθηγήτριες μουσικής. Αξίζει, ωστόσο, να αναφερθεί η Χορωδία Ενηλίκων της Γερμανικής Σχολής Θεσσαλονίκης η οποία ξεκίνησε να λειτουργεί το 1971.¹⁵ Η χορωδία αριθμεί το 2021 περίπου 20 μέλη, ελληνικής και γερμανικής καταγωγής, με και χωρίς μουσικές γνώσεις, υπό τη διεύθυνση του Michael Stier. Διοργανώνονται δύο με τρεις συναυλίες ετησίως στο σχολείο ενώ συχνά συμμετέχει και σε χορωδιακές συναντήσεις. Συνεργάστηκε το 2017 με τη βερολινέζικη Πολυφωνία σε δύο κοινές συναυλίες, στη Θεσσαλονίκη και στο Βερολίνο. Το ρεπερτόριο είναι διεθνές, ωστόσο η πρόβα γίνεται στα γερμανικά.

Γερμανικές ή ελληνογερμανικές χορωδίες στην Ελλάδα, ανεξάρτητες από τα σχολεία ή την Εκκλησία, το 2021 δεν υπάρχουν. Ένα παλαιότερο σχήμα είχε ιδρυθεί το 2008 στην Κω. Η μικρή αυτή χορωδία δημιουργήθηκε από δέκα γυναίκες, μέλη του ελληνογερμανικού πολιτιστικού συλλόγου της Κω. Τα μέλη ήταν ελληνικής, γερμανικής, αυστριακής και ελβετικής καταγωγής, γλώσσα επικοινωνίας ήταν τα γερμανικά. Το ρεπερτόριο ήταν ποικίλο, αλλά όχι ελληνικό. Η χορωδία εμφανιζόταν κυρίως στο πλαίσιο των γιορτών του Συλλόγου ή για την υποστήριξη της λειτουργίας της Καθολικής Εκκλησίας στην Κω, π.χ. τα Χριστούγεννα και το Πάσχα. Σημαντικό μέρος του ρεπερτορίου αποτελούσαν τα γερμανικά παραδοσιακά τραγούδια. Από το χορωδιακό σχήμα αναπτύχθηκε στη συνέχεια ένα τμήμα ελληνικών χορών. Το σχήμα διαλύθηκε το 2012, όταν, εξαιτίας της κρίσης, τα περισσότερα μέλη του εγκατέλειψαν την Ελλάδα και γύρισαν στις πατρίδες τους. Αξίζει ίσως να αναφερθεί και ένα αυστριακό χορωδιακό σχήμα που ιδρύθηκε τη δεκαετία του ’80 στην Αθήνα από μέλη του συλλόγου Αυστριακών στην Ελλάδα.¹⁶ Μαέστρος ήταν η Christine Atzemian και τα μέλη του, περίπου 15 γυναίκες, συναντιούνταν εκ περιτροπής σε κάποιο σπίτι, και τραγουδούσαν κυρίως αυστριακά παραδοσιακά τραγούδια. Η χορωδία διοργάνωσε πολλές «βραδιές της πατρίδας» [Heimatabende] και τραγουδούσε στις εθνικές εορτές. Η λειτουργία της χορωδίας ανεστάλη μετά τον ξαφνικό θάνατο της μαέστρου το 2018.

Ελληνογερμανικές χορωδιακές σχέσεις

Μία άλλη σημαντική πτυχή, ωστόσο, των ελληνογερμανικών χορωδιακών σχέσεων έχει αποτελέσει η επαφή και η συνεργασία ελληνικών και γερμανικών χορωδιών ανεξάρτητα από τους εκάστοτε μετανάστες. Διερευνώντας αυτήν την πτυχή μέσα από σχετικά ερωτηματολόγια, αλλά και με προσωπική επαφή με χορωδιακούς θεσμούς τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Γερμανία, από το 2017 μέχρι το 2021, κατέληξα στις εξής παρατηρήσεις: Περιπτώσεις συνεργασίας τόσο σε κοινές συναυλίες ή ταξίδια όσο και σε ευρύτερο πλαίσιο, όπως είναι οι διεθνείς διαγωνισμοί, αποτελούν το ταξίδι της Χορωδίας της πανεπιστημιακής Κλινικής Charité¹⁷ του Βερολίνου στην Πρέβεζα και στην Αθήνα με τις αντίστοιχες συναυλίες το 2019, οι κοινές συναυλίες της Χορωδίας του Μουσικού Γυμνασίου Μυτιλήνης με τη Χορωδία του Goethe Gymnasium Demmin¹⁸ το 2018 και η συναυλία της Νεανικής Χορωδίας της Λειψίας στην Πάτρα μαζί με το νεανικό τμήμα της Πολυφωνικής Χορωδίας Πάτρας και τη Χορωδία του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου το 2017 (Patras Events, 29.10.2017). Ευκαιρίες ανταλλαγών και κοινών συναυλιών δημιουργούνται και στο πλαίσιο συνεργασίας με ελληνογερμανικές χορωδίες, όπως, για παράδειγμα, οι συναυλίες της ελληνογερμανικής χορωδίας Πολυφωνία με τη Χορωδία του Παντείου Πανεπιστημίου, τη Χορωδία Ενηλίκων της Γερμανικής Σχολής Θεσσαλονίκης και τη Χορωδία του Σύγχρονου Ωδείου Λάρισας που αναφέρθηκαν παραπάνω. Μα και κατά την περίοδο της πανδημίας του κορονοϊού οι χορωδιακές συναντήσεις «μεταφέρθηκαν» στο Διαδίκτυο, όπως στην περίπτωση του βίντεο της Πολυφωνίας με την Χορωδία του Παντείου Πανεπιστημίου ή τη συμμετοχή γερμανικών χορωδιών¹⁹ στο Ψηφιακό Παγκόσμιο Φεστιβάλ Χορωδιών Μιούζικαλ.

Τόσο από πλευράς των γερμανικών χορωδιών όσο και από πλευράς των ελληνικών υπάρχει, κατά τη χρονική περίοδο που εξετάσαμε, σαφές ενδιαφέρον γενικά για την ενίσχυση αυτών των σχέσεων όσον αφορά την αναζήτηση ευκαιριών για κοινά προγράμματα (φεστιβάλ, διαγωνισμοί, συναυλίες, αδελφοποιήσεις κ.λπ.), τη διεύρυνση του ρεπερτορίου, καθώς και τη διασύνδεση των ελληνογερμανικών χορωδιών ειδικότερα. Ως προς το σημαντικό θέμα της διεύρυνσης του ρεπερτορίου, παρατηρείται μία διαφοροποίηση: Στις ελληνικές χορωδίες το γερμανικό ρεπερτόριο αποτελείται κυρίως από κλασικούς συνθέτες και λιγότερο από παραδοσιακά γερμανικά τραγούδια ή νεότερες συνθέσεις, ενώ στις γερμανικές χορωδίες το ελληνικό ρεπερτόριο περιλαμβάνει τόσο τα παραδοσιακά ελληνικά τραγούδια όσο και τους καταξιωμένους συνθέτες, σύγχρονους και μη, με πιο γνωστό τον Θεοδωράκη. Ένα μεγάλο πρόβλημα για τη συνεργασία και τις ανταλλαγές ρεπερτορίου αποτελεί η γλώσσα καθώς τόσο για τους Γερμανούς όσο και για τους Έλληνες η αντίστοιχη ξένη γλώσσα παρουσιάζει πολλές δυσκολίες στην προφορά. Ένα δοκίμιο σαν αυτό, θεωρώ, είναι δυνατόν να συνεισφέρει σε κάθε περίπτωση αφενός στη διερεύνηση των ελληνογερμανικών χορωδιακών σχέσεων και στην παρουσίασή τους, αφετέρου δε σε μια ελληνογερμανική χορωδιακή δικτύωση. Για την πραγμάτωση ενός τέτοιου σχεδίου ανέκαθεν ήταν και θα είναι σημαντική η επικοινωνία με τις διευθύντριες και τους διευθυντές χορωδιών και τους χορωδιακούς συλλόγους, αλλά και η δημιουργία θεσμικών σχέσεων και συνεργασιών. Η ίδια η ύπαρξη πολλών χορωδιών το 2021 φαίνεται αβέβαιη. Πολλά σχέδια για χορωδιακά ταξίδια, ανταλλαγές και κοινά προγράμματα δεν είναι εφικτά. Από την άλλη, η ενίσχυση της διαδικτυακής παρουσίας των χορωδιών θα αποτελέσει μια ευκαιρία για ελληνογερμανικά χορωδιακά προγράμματα.

Συμπεράσματα

Βιβλιογραφικές αναφορές που σχετίζονται με ελληνογερμανικές χορωδίες στην Ελλάδα ή στη Γερμανία είναι ελάχιστες έως και το 2021 και συνήθως έμμεσες, χωρίς να υπάρχουν συγκεντρωτικά στοιχεία. Η συγκέντρωση πληροφοριών μέσω του Διαδικτύου χαρακτηρίζεται από τις τυπικές δυσκολίες αυτού του μέσου όσον αφορά κυρίως την επαλήθευση των πληροφοριών, καθώς και την επικαιροποίησή τους. Πολυτιμότερη πηγή άντλησης στοιχείων για αυτήν την έρευνα στάθηκε η προσωπική επαφή με τους διάφορους φορείς τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Γερμανία, η οποία όμως απαίτησε πολύ χρόνο και παρουσίασε επίσης δυσκολίες. Συγκεντρώνοντας τα χαρακτηριστικά των χορωδιών για τις οποίες έγινε λόγος, καταλήγουμε στις εξής παρατηρήσεις/συμπεράσματα: Οργανωμένες ελληνικές χορωδίες στη Γερμανία ή γερμανικές στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν αρχικά από θεσμούς όπως οι τοπικές εκκλησίες ή τα σχολεία. Το προφίλ αυτών των χορωδιών διαφοροποιείται από τις μετέπειτα οργανωμένες ανεξάρτητες χορωδίες που δημιουργούνται από Έλληνες στη Γερμανία. Φορέας αυτών των χορωδιών είναι συνήθως κάποιος πολιτιστικός ή μουσικός σύλλογος που συχνά περιλαμβάνει και άλλες ομάδες, χορευτικές, θεατρικές ή οργανικά σύνολα. Αντίστοιχες ανεξάρτητες γερμανικές χορωδίες στην Ελλάδα δεν φαίνεται να υπάρχουν μέχρι τη χρονική στιγμή που εξετάσαμε. Μια πιθανή αιτία αυτής της διαπίστωσης είναι η διαφορετικότητα των δύο μειονοτικών κοινοτήτων σε συνδυασμό ίσως και με το γεγονός ότι δεν είναι όμοιος ο τρόπος που εντάσσεται το τραγούδι στην καθημερινή ζωή των Γερμανών και των Ελλήνων. Ο ρόλος ύπαρξης μιας τέτοιας χορωδίας σχετίζεται με τις ανάγκες των μελών της, κατά συνέπεια με τις ανάγκες των μεταναστευτικών κοινοτήτων της εκάστοτε χώρας. Σημαντικό ρόλο παίζει εδώ η σύνδεση με τη «χαμένη πατρίδα» τόσο μέσω της γλώσσας και του τραγουδιού όσο και μέσω της κοινωνικής επαφής που δημιουργείται σε μία χορωδία. Για τους Έλληνες της Γερμανίας στις τελευταίες δεκαετίες, από το ’80 έως και το 2021, φαίνεται να παίζει επίσης σημαντικό ρόλο η προσπάθεια διάδοσης της ελληνικής μουσικής. Έτσι, οι χορωδίες αποκτούν έναν εξωστρεφή χαρακτήρα και δέχονται μέλη από τις τοπικές κοινωνίες. Οι μεικτές αυτές χορωδίες ενισχύουν την πολιτιστική προσέγγιση των μελών, αλλά και του κοινού τους, κάτι που χαίρει ιδιαίτερα θετικής υποδοχής και από τους χορωδιακούς θεσμούς στη Γερμανία.

Περίληψη

Το ευρύτερο θέμα των ελληνογερμανικών χορωδιακών σχέσεων χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: αφενός στις χορωδίες Ελλήνων στη Γερμανία και Γερμανών στην Ελλάδα και αφετέρου στην επικοινωνία, στις ανταλλαγές και στα κοινά προγράμματα ελληνικών και γερμανικών χορωδιών ανεξάρτητα από το θέμα της μετανάστευσης. Το δοκίμιο αυτό αποσκοπεί στην καταγραφή, περιγραφή και ανάδειξη των ελληνογερμανικών χορωδιών, από την ίδρυσή τους έως και το 2021, στην παρουσίαση των ελληνογερμανικών χορωδιακών ανταλλαγών και της σημασίας τους για τη χορωδιακή ζωή και στις δύο χώρες, καθώς και στην υποστήριξη της δημιουργίας ενός δικτύου επικοινωνίας για τη διεύρυνση των ελληνογερμανικών χορωδιακών σχέσεων.

Σημειώσεις

1. URL: https://www.facebook.com/groups/909986872347455/ [15.06.2021]
2. URL: https://www.facebook.com/kinderchor.melodia/ [15.06.2021]
3. URL: https://philharmonia.info/chor/ [19.05.2021]
4. URL: https://www.facebook.com/pg/PAREA-753959437970414/about/?ref=page_internal [19.05.2021]
5. URL: http://www.kinisis.de/ [19.05.2021]
6. URL: https://www.facebook.com/groups/terpsinoon/ [19.05.2021]
7. URL: https://polyphonia-chor.de [19.05.2021]
8. URL: https://www.facebook.com/152566828801354/photos/neu-deutsch-griechischer-chor-in-n%C3%BCrnberguns-verbindet-die-liebe-zur-griechische/465981074126593/ [19.05.2021]
9. Expat-news, 01.04.2015·Auswandern-info, 19.05.2021
10. URL: https://www.philadel-club.gr [19.05.2021]
11. URL: https://www.dainst.org/standort/-/organization-display/ZI9STUj61zKB/14487 [19.05.2021]
12. URL: https://www.goethe.de [19.05.2021]
13. URL: https://ev-kirche-rhodos.com/gruppen/ [19.05.2021]
14. URL: https://ekathen.de/ [19.05.2021]
15. URL: https://www.dst.gr/erwachsenenchor-der-dst [19.05.2021]
16. URL: www.oegr.gr [19.05.2021]
17. URL: https://www.charitechorberlin.de/ [19.05.2021]
18. URL: http://lyk-mous-mytil.les.sch.gr [19.05.2021]
19. Youth Choir Contact Nuremberg, Carmina Mundi Aachen, Ensemble Fenice and Friends Munich