Ελληνογερμανικές διασυνδέσεις αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων στη μεταπολεμική ανοικοδόμηση

Πώς σχετίζεται η ελληνική μεταπολεμική ανοικοδόμηση με τις διμερείς οικονομικές συμφωνίες Ελλάδας-Γερμανίας; Ποιος ήταν ο ρόλος των ελληνογερμανικών σχέσεων στη μεταπολεμική ανάπτυξη που εκφράζεται μέσα από τα μεγάλα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά ζητήματα της εποχής;

Περιεχόμενα

• 1 Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση στην Ελλάδα: Δεσποτόπουλος και Δοξιάδης
• 2 Μεταπολεμικές ελληνογερμανικές συμφωνίες, πολεοδομία και αρχιτεκτονική
• 3 Το σχέδιο Hebebrand για την Αθήνα
• 4 Δεσποτόπουλος και Ακαδημία Τεχνών του Δυτικού Βερολίνου
• 5 Περίληψη
• 6 Σημειώσεις
• 7 Βιβλιογραφία

Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση στην Ελλάδα: Δεσποτόπουλος και Δοξιάδης

Όταν άρχισε να διαφαίνεται η λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι σε όλη την Ευρώπη ξεκίνησαν άμεσα να σχεδιάζουν τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση  (Cohen, 2012, 292-293· βλ. επίσης Mumford, 2018, 203-288). Στην περίπτωση της Ελλάδας, συγκεκριμένα, η υλική και πνευματική της ανασυγκρότηση, με όχημα την οικονομική πολιτική και, κατά κύριο λόγο, την παροχή ξένης βοήθειας, μεταφράστηκε σε αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές πρακτικές. Ο αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Δοξιάδης είχε δουλέψει συστηματικά σε αυτήν την κατεύθυνση, ήδη κατά τη διάρκεια της κατοχής, ως προϊστάμενος του Γραφείου Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (Γ.Χ.Π.Μ.Ε.) του Υπουργείου Δημοσίων Έργων και σε συνεργασία με μια ευρεία ομάδα άλλων αρχιτεκτόνων.¹ Μετά τον πόλεμο, τα γενικά στοιχεία αυτής της συστηματικής εργασίας (καθώς και υλικό από άλλες πηγές) συγκεντρώθηκαν, κατατάχθηκαν και ενημερώθηκαν, ενώ σχεδιάστηκαν και οι απεικονιστικές τους παρουσιάσεις, συγκροτώντας το λεύκωμα Αι θυσίαι της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Δοξιάδης, 1946.1· βλ. επίσης Κύρτσης, 2006, 337-351). Παράλληλα, και πάλι μέσα στην κατοχή, ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος² εκλέχτηκε στις 13 Νοεμβρίου 1941 καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (στο εξής: Ε.Μ.Π.), έχοντας μάλιστα ως βασικό  ανθυποψήφιό του τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη. Την περίοδο αυτή, ο Δεσποτόπουλος έγραψε και την αδημοσίευτη πραγματεία του: Ο οικισμός. Η παραγωγική «πόλη-κοινότητα». Οι σταθμοί και τα φυλάκια παραγωγής. Με τούτη ως γνώμονα οργάνωσε και τα μαθήματά του στο Πολυτεχνείο. Ακόμη, κατά τις αναζητήσεις του για τη μεταπολεμική οικιστική οργάνωση, ο Δεσποτόπουλος έθεσε την «πόλη-κοινότητα» ως οικιστική βάση, η οποία αποτελεί το ευρύτερο πλαίσιο και περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσονται οι βασικές κοινωνικές λειτουργίες και μετατρέπονται σε κτιριολογικές λειτουργίες και αρχιτεκτονικές συνθέσεις. Στην κατοχή, ο Δεσποτόπουλος διαπνεόταν από το γενικότερο πνεύμα κολεκτιβισμού της εθνικής αντίστασης, το οποίο τον οδήγησε σταδιακά στη ριζοσπαστικοποίηση και την ένταξή του στην ευρύτερη αριστερή διανόηση.³

Μετά την απελευθέρωση, τον Μάιο του 1945, κυκλοφόρησε το πρώτο τεύχος του περιοδικού Ανταίος, «για τη μελέτη των προβλημάτων της ανοικοδόμησης», όπως ενημέρωνε τους αναγνώστες ο υπότιτλος. Ήδη στο πρώτο τεύχος, ο Δεσποτόπουλος έγραφε για τις κατευθύνσεις και τη δυναμική της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης. Λίγους μήνες αργότερα, ιδρύθηκε από ομάδα αριστερών διανοούμενων η εταιρεία Επιστήμη-Ανοικοδόμηση. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Νεοελληνικών  Προβλημάτων ή ΕΠ.-ΑΝ. Στη διακήρυξη που δημοσιεύτηκε στον Ανταίο, διατυπώνονταν οι βασικές επιδιώξεις της εταιρείας, ενώ στους υπογράφοντες περιλαμβάνονταν ο πρόεδρος Δ. Καββάδας, οι αντιπρόεδροι Π. Κόκκαλης και Ι. Δεσποτόπουλος, ο γενικός γραμματέας Ν. Κιτσίκης, ο ταμίας Δ. Μπάτσης και άλλα εννέα μέλη. Ανάμεσα στις βασικές, ρητές επιδιώξεις της ΕΠ.-ΑΝ. ήταν η ανοικοδόμηση, η οποία θα εκφραζόταν μέσα από «τις πιο ριζικές, τις πιο βαθειές και τις πιο ριζοσπαστικές μεταβολές στην κοινωνική και εθνική μας ζωή, […] γιατί μόνο μεσ΄ απ΄ αυτές τις μεταβολές μπορεί να φτάσει η χώρα σε ένα πραγματικά σοσιαλιστικό καθεστώς». Και η διακήρυξη έκλεινε ως εξής:

Η εταιρεία που ιδρύουμε έχει αυτόν τον προορισμό. Να συνενώσει τους επιστήμονες, να τους προετοιμάσει, να τους εξοικειώσει στα γενικά και ειδικά προβλήματα της ανοικοδόμησης, ώστε να καταστούνε αληθινοί πρωτοπόροι του λάου και του έθνους μας. Η επιστήμη συνεβάδιζε πάντοτε με την πρόοδο. Η Ελληνική επιστήμη δε μπορεί ν’ αποτελέσει εξαίρεση (ΕΠ.-ΑΝ., 1945).

Την ίδια περίοδο, το Υπουργείο Δημοσίων Έργων διαμοίρασε φυλλάδιο που αφορούσε την απογραφή των καταστροφών του πολέμου και τις ανάγκες της χώρας. Εκεί αναφερόταν ότι πολλές ελληνικές και συμμαχικές υπηρεσίες εργάζονταν για την ανοικοδόμηση. Το φυλλάδιο κατέληγε εμφατικά στα εξής: «ΒΟΗΘΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΠΟΓΡΑΦΗ. ΔΩΣΤΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ. ΕΤΣΙ ΒΟΗΘΑΤΕ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ». Στις 27 Δεκεμβρίου 1945, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης διορίστηκε από την κυβέρνηση Σοφούλη Υφυπουργός Ανοικοδομήσεως⁴ και ξεκίνησε αμέσως μια σειρά εκδόσεων, ερευνών και μελετών, που είχαν «σκοπό να φωτίσουν το μεγάλο ελληνικό πρόβλημα της ανοικοδομήσεως και ν’ ανοίξουν τον δρόμο για την επίλυσή του» (Δοξιάδης, 1946^β, 13). Στη θέση του υφυπουργού ο Δοξιάδης παρέμεινε τυπικά για λίγους μήνες, καθώς μετά τις εκλογές του Μαρτίου του 1946 η θέση καταργήθηκε. Ωστόσο, συνέχισε να υπηρετεί στο Υπουργείο Ανοικοδομήσεως ως γενικός διευθυντής έως το 1948, οπότε και ορίστηκε συντονιστής του Προγράμματος Ανασυγκροτήσεως του Υπουργείου Συντονισμού και μόνιμος Υφυπουργός Συντονισμού. Το κομβικό αυτό πόστο, ως επικεφαλής της Υπηρεσίας Συντονισμού και Εφαρμογής του Σχεδίου Ανασυγκροτήσεως (ΥΣΕΣΑ),⁵ διατήρησε έως τα τέλη του 1950. Από όλες αυτές τις θέσεις ο Δοξιάδης ουσιαστικά οργάνωσε, σχεδίασε και υλοποίησε τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση της Ελλάδας, η οποία βασίστηκε κυρίως στην παροχή ξένης βοήθειας, προερχόμενης αρχικά από τους Βρετανούς, ενώ μετά το 1947 τη σκυτάλη πήραν οι Η.Π.Α. (Pelt, 2006, 35-42· Κάλφα, 2019).

Θα είχε ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να εστιάσουμε στην παράλληλη πορεία του Δεσποτόπουλου και του Δοξιάδη. Και οι δύο αρχιτέκτονες είχαν σπουδάσει στη Γερμανία. Ιδιαίτερη σημασία αποκτούν οι διασταυρώσεις, αλλά και οι αποκλίσεις τους κατά τη διάρκεια της κατοχής, καθώς και στα χρόνια της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Ο Δεσποτόπουλος έγραψε το 1944, όπως προαναφέρθηκε, την πραγματεία του Ο οικισμός. Στο κείμενό του ξεκινούσε περιγράφοντας την παραγωγική πόλη-κοινότητα και με αφετηρία τον οικισμό διεύρυνε το σύστημα αυτό οργανικά, επεκτείνοντάς το στην πολεοδομία και τη χωροδομία. Ανέλυσε, ακόμη, ειδικότερα σε άρθρα του στο περιοδικό Ανταίος, τις έννοιες της ανοικοδόμησης, του οικισμού και της χωροδομίας, και την αλληλοσύνδεσή τους. Στα άρθρα του αυτά διαφάνηκε με τον καλύτερο τρόπο η σοσιαλιστική κατεύθυνση της στάσης του απέναντι στα προβλήματα της ανοικοδόμησης. Τις πρώτες μεταπολεμικές μελέτες του Δεσποτόπουλου, όπως και εκείνες της «κόκκινης» εταιρείας ΕΠ.-ΑΝ., μπορούμε να αντιπαραβάλλουμε με τις εκδόσεις για τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση, που έγιναν από το Υφυπουργείο  Ανοικοδομήσεως υπό τον Δοξιάδη. Ενώ στη διάρκεια της κατοχής και κατά την πρώτη περίοδο της απελευθέρωσης η ΕΠ.-ΑΝ. φάνταζε μια δυνατή διακλαδική συμμαχία των επιστημόνων-πρωτεργατών της αντίστασης, εξελίχθηκε σταδιακά σε μια αδύναμη και ίσως εντέλει περιθωριακή οργάνωση. Σε αντίθεση με τον Δεσποτόπουλο, ο Δοξιάδης, μέσα από το Γραφείο Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και τη θέση του υφυπουργού, ενεπλάκη μετά τον πόλεμο δυναμικά στο μεγαλεπήβολο έργο της ανοικοδόμησης και της ανασυγκρότησης της Ελλάδας, αξιοποιώντας τον θεσμικό του ρόλο. Ο Δοξιάδης εισήγαγε μεταπολεμικά την έννοια της οικιστικής, με βάση την οποία στη συνέχεια – ιδίως από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 και μετά – ανέπτυξε μια δική του προσέγγιση ως επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών (Δοξιάδης, 1946^β· Δοξιάδης, 1947· Δοξιάδης, 1959· Doxiadis, 1968· Pyla, 2002). Στις 19 Δεκεμβρίου 1950, ο τότε Υπουργός Συντονισμού, Γεώργιος Παπανδρέου, έπαυσε τον Δοξιάδη από τα καθήκοντά του. Είχε μόλις λάβει εξιτήριο από το νοσοκομείο. Παρά τα αρνητικά συναισθήματα και τη ξαφνικά μετέωρη κατάσταση στην οποία βρέθηκε, αναζήτησε αμέσως διεξόδους στο εξωτερικό. Το 1951 αναχώρησε με την οικογένειά του για την Αυστραλία, όπου παρέμεινε έως το φθινόπωρο του 1953 (Κύρτσης, 2006, 355-357).

Από την άλλη πλευρά, ο Δεσποτόπουλος απομακρύνθηκε από τη θέση του στο Πολυτεχνείο τον Οκτώβριο του 1946. Τέθηκε σε διαθεσιμότητα βάσει του Θ΄ Ψηφίσματος «Περί Εξυγιάνσεως», το οποίο χρησιμοποιήθηκε μετά τα Δεκεμβριανά για την εκδίωξη από τα πανεπιστήμια όσων είχαν σχέση με το Ε.Α.Μ. και την Κυβέρνηση του Βουνού (όπως λ.χ. οι καθηγητές Αλέξανδρος Σβώλος,  Άγγελος Αγγελόπουλος, Πέτρος Κόκκαλης, Νίκος Κιτσίκης, Αχιλλέας Παπαπέτρου και Νικόλαος Κριτικός). Απολύθηκαν, δηλαδή, σταδιακά όλοι οι καθηγητές που ήταν μέλη της ΕΠ.-ΑΝ. Ο Δεσποτόπουλος, χρησιμοποίησε τις διεθνείς διασυνδέσεις του με στόχο την προσωρινή έστω φυγή του από την Ελλάδα, όπου ξεκινά ο εμφύλιος σπαραγμός. Ειδικότερα, επικοινώνησε με ξένους συναδέλφους και φίλους του από τα C.I.A.M. (Διεθνή Συνέδρια Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής) στο πλαίσιο των οποίων δραστηριοποιούνταν ήδη πριν από τον πόλεμο, διατηρώντας διεθνείς σχέσεις. Τελικά, αναχώρησε τον Ιανουάριο του 1947 για τη Σουηδία, όπου βρισκόταν ο ούγγρος φίλος του αρχιτέκτονας Fred Forbat, ο οποίος είχε σπουδάσει στο Μόναχο και υπήρξε στη δεκαετία του ’20 στενός συνεργάτης του Walter Gropius στο Bauhaus και στο Βερολίνο. Στη Σουηδία, ο Δεσποτόπουλος παρέμεινε 15 χρόνια αναπτύσσοντας μια αξιοσημείωτη διεθνή καριέρα, προσπαθώντας ωστόσο από την πρώτη στιγμή να επιστρέψει στην Ελλάδα.

Μεταπολεμικές ελληνογερμανικές συμφωνίες, πολεοδομία και αρχιτεκτονική

Σημείο καμπής για τις προσπάθειες επαναπατρισμού του Δεσποτόπουλου αποτέλεσαν οι συμφωνίες ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Δυτική Γερμανία κατά τη δεκαετία του ’50.⁶ Εκεί, αξιοποιώντας τις διασυνδέσεις του με γερμανούς αρχιτέκτονες, επιχείρησε να παίξει κομβικό ρόλο στα μεγάλα έργα που θα υλοποιούνταν με γερμανική χρηματοδότηση. Ταυτόχρονα, επιδίωξε τον «αποχρωματισμό» του, προκειμένου να επιστρέψει στην έδρα του στο Πολυτεχνείο. Την περίοδο αυτή, κρίσιμο ρόλο έπαιξε ο επιμελητής του Δεσποτόπουλου στο Πολυτεχνείο τη δεκαετία του ’40, Προκόπης Βασιλειάδης. Ο Βασιλειάδης ήταν βοηθός του Δεσποτόπουλου στο Πολυτεχνείο αμέσως μετά τον πόλεμο, ενώ αποτέλεσε και μέλος της ομάδας του Δοξιάδη στην κατοχή. Το φθινόπωρο του 1945, ως ανώτατος υπάλληλος του Υφυπουργείου Ανοικοδόμησης, έλαβε υποτροφία για σπουδές στην Αγγλία, όπου παρέμεινε και εργάστηκε στο Λονδίνο με τον γνωστό καθηγητή-πολεοδόμο William Holford (Δήμα, 2015, 147-162).⁷ Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Βασιλειάδης μονιμοποιήθηκε το 1952 στη Διεύθυνση Μελετών της τότε Υπηρεσίας Οικισμού του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, όπου ανέπτυξε στενή συνεργασία με τον τότε υπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή.⁸ Ο Βασιλειάδης αποτέλεσε κεντρικό πρόσωπο στο μεταπολεμικό εκσυγχρονισμό της Ελλάδας και, πιο συγκεκριμένα, του λεκανοπεδίου της Αττικής (Φεσσά-Εμμανουήλ, 2015). Μεγάλα και σημαντικά έργα, όπως η διαμόρφωση της πλατείας Ομονοίας, οι Αστέρες της Γλυφάδας και της Βουλιαγμένης, το ξενοδοχείο Χίλτον ή το εστιατόριο Διόνυσος, αποτελούν μερικά μόνο έργα στα οποία συμμετείχε ο Βασιλειάδης, πραγματικά σύμβολα της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης και του εκσυγχρονισμού της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας.

Ο Δεσποτόπουλος διατηρούσε, ήδη από τη Σουηδία, ιδιαίτερη σχέση και συνεργασία με τον Βασιλειάδη (Δήμα, 2015, 221-231), και το 1959 επιχείρησε να φέρει σε επαφή τις γερμανικές και ελληνικές του διασυνδέσεις. Στις συνομιλίες που αποτυπώνονται σε ένα μνημόνιο της 7^ης Ιουνίου του 1959, συμμετείχαν ο καθηγητής Ι. Δεσποτόπουλος, ο εφοπλιστής και επιχειρηματίας Ι. Λάτσης, ο καθηγητής και τ. υπουργός Ι. Γεωργάκης, ενώ παρίστατο και ο αρχιτεκτονικός διευθυντής της Πολεοδομίας, Π. Βασιλειάδης. Ο σκοπός των επαφών στο πλαίσιο τής ελληνογερμανικής οικονομικής και εμπορικής συμφωνίας ήταν η προώθηση της συνεργασίας του ελληνικού ομίλου Τουριστικών Οργανώσεων και Εκμεταλλεύσεων Α.Ε., εκπροσωπούμενου από τους Λάτση και Γεωργάκη, και ενός γερμανικού οικονομικοτεχνικού ομίλου κατασκευών που δεν κατονομαζόταν, αλλά στο προκαταρκτικό στάδιο των συζητήσεων εκπροσωπούνταν από τον Δεσποτόπουλο. Στις συνομιλίες, ο Δεσποτόπουλος ενέπλεξε και τον καθηγητή-αρχιτέκτονα και πρόεδρο της Ακαδημίας του Μονάχου Sep Ruf, ο οποίος ήταν και προσωπικός φίλος του τότε Αντικαγκελάριου και Υπουργού Εθνικής Οικονομίας της Δυτικής Γερμανίας, Ludwig Erhard.

Το σχέδιο Hebebrand για την Αθήνα

Ταυτόχρονα, ο Δεσποτόπουλος διατηρούσε αλληλογραφία με τον διευθυντή πολεοδομίας του Αμβούργου, Werner Hebebrand.⁹ Σε γράμμα του τον Απρίλιο του 1959, ο Δεσποτόπουλος περιέγραφε στον Hebebrand τις δυνατότητες διαφόρων μεγάλων έργων στην πρωτεύουσα, όπως το Πνευματικό Κέντρο, το Διοικητικό Κέντρο, καθώς και διάφορες τουριστικές εγκαταστάσεις, έργα από τα οποία προέκυπτε η αναγκαιότητα ενός χωροταξικού σχεδίου για την Αττική κι ενός γενικότερου πολεοδομικού σχεδίου της Αθήνας.¹⁰ Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου, ενώ εξελίσσονταν οι συνομιλίες με τον Λάτση και τον Sep Ruf, ο Δεσποτόπουλος ενημέρωσε τον Hebebrand για τις εξελίξεις από το ταξίδι του στην Αθήνα, όπου είχε εκτενείς συνομιλίες με τον Υπουργό [Δημοσίων Έργων] και τους διευθυντές της Υπηρεσίας Πολεοδομίας και Οικισμού, παρουσιάζοντας τα δεδομένα των διαφόρων θεμάτων: Το ζήτημα της περιοχής της Αθήνας-Αττικής, το γενικό σχέδιο της ευρύτερης Αθήνας, το ζήτημα της κατοικίας κ.ά. Στο γράμμα αυτό, ο Δεσποτόπουλος αποκάλυπτε ότι του ζήτησαν να επιστρέψει στην Αθήνα και ότι είχαν αποφασίσει επίσης να προσκαλέσουν και τον Hebebrand ως ειδικό σύμβουλο στα πολεοδομικά θέματα, για να συνεισφέρει στην ερευνητική ομάδα. Ο Δεσποτόπουλος έγραφε ότι δέχτηκε κατ’ αρχήν την πρόταση, αλλά μόνο με την προϋπόθεση ότι θα καλούνταν ταυτόχρονα και ο Werner Hebebrand.

Ο Hebebrand αποδέχτηκε και αυτός, αλλά πέρασε πάνω από ένας μήνας χωρίς να επικοινωνήσει μαζί του ο Δεσποτόπουλος. Ήταν ακριβώς η περίοδος που εργαζόταν πυρετωδώς για την παράδοση του διαγωνισμού για το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας, σε συνεννόηση πάντα με τον Βασιλειάδη. Ο διαγωνισμός αυτός είχε δεχτεί έντονη κριτική από τον τύπο, καθώς και από τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων, με αποτέλεσμα η συμμετοχή να είναι πενιχρή, μόλις 5-6 προτάσεις. Ο Δεσποτόπουλος απέσπασε εν τέλει το πρώτο βραβείο. Σε γράμμα του προς τον Hebebrand από την Αθήνα τον Νοέμβριο του 1959, ο Δεσποτόπουλος τον ενημέρωνε για διάφορες δυσκολίες και τριβές μεταξύ των υπουργείων σχετικά με το θέμα της μετάκλησής του, αναφέροντας ότι κάποιοι προτάσσουν το Ινστιτούτο του Δοξιάδη για το γενικό σχέδιο των Αθηνών, ενώ ο Βασιλειάδης υποστήριζε το δίδυμο Δεσποτόπουλος-Hebebrand. Εξηγούσε λοιπόν ότι θα ήταν πρόωρο ακόμα να έρθει ο Hebebrand από τη Βαρκελώνη στην Αθήνα, όπως είχαν συζητήσει. Επίσης, του γνωστοποιούσε ότι έλαβε το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό για το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας και ότι ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής είχε επιδείξει μεγάλο ενδιαφέρον, καλώντας τον να παρουσιάσει τα σχέδια και τη μακέτα. Έγραφε ακόμη ότι δεν θα παρέλειπε να ενημερώσει τον πρωθυπουργό για το γενικό σχέδιο των Αθηνών.

Τελικά, ο Hebebrand ήρθε στην Αθήνα τον Μάιο του 1960 και έδωσε μία διάλεξη για την ανοικοδόμηση του Αμβούργου. Τον παρουσίασε ο Υφυπουργός Οικισμού, Εμμανουήλ Κεφαλογιάννης.¹¹ Στα τέλη Οκτωβρίου του ίδιου έτους, ο Hebebrand επισκέφτηκε εκ νέου την Αθήνα, κατόπιν πρόσκλησης του Υπουργείου Συγκοινωνιών και Δημοσίων Έργων, με σκοπό να έχει συμβουλευτικό ρόλο στο Γενικό Χωροταξικό Σχέδιο της Αθήνας. Πριν το ταξίδι του, ο Hebebrand επικοινώνησε με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη, αποστέλλοντας μέρος της διάλεξής του στην Αθήνα, που είχε δημοσιευτεί σε γερμανικό περιοδικό, και σημειώνοντας πως ήλπιζε να συναντηθούν. Ο Δοξιάδης τού απάντησε ότι αναχωρούσε άμεσα για το Πακιστάν, όπου σχεδίαζε την πόλη του Ισλαμαμπάντ, και τον ενημέρωνε για τις ακριβείς ημερομηνίες των ταξιδιών του έως τα τέλη του επόμενου μήνα, ελπίζοντας να συναντηθούν στο ενδιάμεσο. Τελικά, όταν ο Hebebrand έφτασε στην Ελλάδα και επικοινώνησε στα μέσα Νοεμβρίου του 1960, ο Δοξιάδης ήταν ήδη στις ΗΠΑ, όπως του είχε γράψει.¹² Ωστόσο, ο  αδερφός του Κύρκος Δοξιάδης απαντά στον Hebebrand, καλώντας τον μάλιστα να επισκεφτεί το γραφείο, παρά την απουσία του Κωνσταντίνου Δοξιάδη.¹³ Παρατηρούμε στο επεισόδιο αυτό ότι ο Δοξιάδης είχε αρχίσει ήδη να μην είναι εύκολα προσβάσιμος, ταξιδεύοντας συνεχώς για να παρακολουθεί τα μεγάλα έργα που αναλάμβανε το γραφείο του στην Ασία, την Αφρική και αλλού. Ο Hebebrand συνέχισε να παρακολουθεί τις συζητήσεις και τα τεκταινόμενα στην Αθήνα¹⁴ και η υπόθεση Hebebrand συνέχισε να απασχολεί τον αθηναϊκό τύπο για δύο-τρία ακόμη χρόνια, ώσπου λησμονήθηκε ως άλλη μια ανεκπλήρωτη προοπτική για τον πολεοδομικό σχεδιασμό του Λεκανοπεδίου.

Δεσποτόπουλος και Ακαδημία Τεχνών του Δυτικού Βερολίνου

Ο Δεσποτόπουλος κατάφερε να αξιοποιήσει στο έπακρο τις ευκαιρίες και τις επαφές που είχε δημιουργήσει και καλλιεργήσει συστηματικά τα χρόνια που βρισκόταν στη Σουηδία στη δεκαετία του ‘50. Επέστρεψε στην Ελλάδα και στη θέση του στο Πολυτεχνείο το 1961, ενώ παράλληλα δίδασκε και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου, έπειτα από μεσολάβηση του φίλου του Sep Ruf.¹⁵ Τον Ιούνιο του 1964, ο Jan Despo, όπως ήταν γνωστός ο Δεσποτόπουλος εκτός Ελλάδας, εκλέχτηκε έκτακτο μέλος της Ακαδημίας Τεχνών του Δυτικού Βερολίνου. Αξίζει να αναφέρουμε ότι ήταν ένα από τα πρώτα μέλη εκτός Γερμανίας, επικρατώντας παράλληλα επί των συνυποψηφίων του Προκόπη Βασιλειάδη και Άρη Κωνσταντινίδη.¹⁶ Η εκλογή του Δεσποτόπουλου έγινε έπειτα από πρόταση του Werner Hebebrand, γεγονός που τον ενέταξε στη γερμανική αρχιτεκτονική διανόηση, πλάι σε ονόματα όπως ο Sep Ruf, ο Hans Scharoun, ο Ernst May, ο Max Taut, ο Horst Linde. Τρία χρόνια αργότερα, τον Απρίλιο του 1967, διοργανώθηκε συνεδρίαση του Αρχιτεκτονικού Τμήματος της Ακαδημίας Τεχνών του Δυτικού Βερολίνου στην Αθήνα. Η πρόταση να πραγματοποιηθεί η συνάντηση στην Ελλάδα, καθώς και η οργάνωση όλου του ταξιδιού, είχε γίνει από τον Δεσποτόπουλο. Στις 4 Απριλίου του 1967, ο διάσημος φιλόσοφος και μέλος της Ακαδημίας Τεχνών του Δ. Βερολίνου (Τμήμα Λογοτεχνίας) Martin Heidegger έδωσε στην Ακαδημία Αθηνών την εναρκτήρια διάλεξη με τίτλο: Η καταγωγή της τέχνης και ο προορισμός της σκέψης [Die Herkunft der Kunst und die Bestimmung des Denkens]. Η συνεδρίαση της γερμανικής ακαδημίας τεχνών διήρκεσε από τις 3 έως τις 10 Απριλίου του 1967. Πέρα από τις συνεδριάσεις τους, οι αρχιτέκτονες ασχολήθηκαν επίσης με την πολεοδομική ανάπτυξη των Αθηνών, καθώς και με ζητήματα σχετικά με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των πανεπιστημίων και με ερωτήματα που αφορούσαν τις θεμελιώδεις αρχές της Αρχιτεκτονικής εν γένει. Οι συζητήσεις αυτές της Ακαδημίας εντάσσονται στη δυναμική και το ευρύτερο δημιουργικό κλίμα της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης.¹⁷

Στην Ελλάδα, το δημιουργικό αυτό κλίμα διακόπηκε βίαια λίγες μέρες μετά, στις 21 Απριλίου, με την επιβολή της χούντας των συνταγματαρχών. Ήδη λίγο αργότερα, στις 5 Μαΐου, ο πρέσβης της Δ. Γερμανίας, Oskar Schlitter, έγραφε στον πρόεδρο της Ακαδημίας Τεχνών του Βερολίνου, Hans Scharoun, ότι η ανάμνηση της συνάντησης του τμήματος αρχιτεκτονικής ήταν ακόμα νωπή, παρόλο που είχε επισκιαστεί από τα κατοπινά πολιτικά γεγονότα. Η επιστολή που περιλάμβανε αναμνηστικές φωτογραφίες από τον καθηγητή Δεσποτόπουλου, μεταβιβάστηκε υπηρεσιακά, καθώς η αποστολή της μέσω απλού ταχυδρομείου δεν έμοιαζε να είναι ασφαλής.¹⁸ Στις 23 Απριλίου του 1967, ο Δεσποτόπουλος εκλέχτηκε τακτικό μέλος (από έκτακτο) της Ακαδημίας Τεχνών του Δυτικού Βερολίνου, ωστόσο καθυστέρησε τρεις μήνες να απαντήσει, γεγονός που προκάλεσε κάποια ανησυχία στην Ακαδημία.¹⁹ Τον Οκτώβριο του 1967, ο Δεσποτόπουλος παύθηκε από τη θέση του στο Πολυτεχνείο για δεύτερη φορά. Η είδηση δημοσιεύτηκε σε μεγάλες γερμανικές εφημερίδες όπως η F.A.Z. και η Süddeutsche Zeitung, θορυβώντας ακόμα περισσότερο τα μέλη της Ακαδημίας, τα οποία προσπάθησαν να βοηθήσουν τον Δεσποτόπουλο.²⁰ Ωστόσο, η Ελλάδα είχε ήδη μπει στον γύψο, από τον οποίο θα έβγαινε το 1974, τη χρονιά που θα ξεκινούσε ο Δεσποτόπουλος να χτίζει το Ωδείο Αθηνών – το μοναδικό σχέδιο του διαγωνισμού για το Πνευματικό Κέντρο των Αθηνών του 1959 που υλοποιήθηκε.

Περίληψη

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ξεκίνησε η προσπάθεια επαναπροσέγγισης της Ελλάδας και της Δυτικής Γερμανίας, μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το ελληνογερμανικό δίκτυο αρχιτεκτόνων που αναπτύχθηκε σε αυτήν τη συγκυρία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το δοκίμιο επιχειρεί να αναδείξει πρόσωπα-κλειδιά και μικρο-ιστορίες αυτού του δικτύου με χαρακτηριστική σημασία για την ελληνική και γερμανική μεταπολεμική ανοικοδόμηση. Οι επαφές ελλήνων αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, όπως ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης ή ο Προκόπης Βασιλειάδης, με γερμανούς συναδέλφους τους, όπως ο Werner Hebebrand (καθηγητής και ανώτατος πολεοδομικός διευθυντής [Oberbaudirektor] του Αμβούργου) και ο Sep Ruf (καθηγητής αρχιτεκτονικής στην Ακαδημία του Μονάχου και προσωπικός φίλος του Ludwig Erhard) διαμόρφωσαν ένα πλέγμα σχέσεων και δράσεων, μάλλον άγνωστο στη σχετική έρευνα, καθώς οι ιδέες και τα σχέδια που διακινούνταν σε μεγάλο βαθμό δεν πραγματοποιήθηκαν. Το σύνθετο αυτό πλέγμα επιχειρούμε να κατανοήσουμε και να ξεδιαλύνουμε, ακολουθώντας κυρίως τη δραστηριότητα και τις επαφές του Δεσποτόπουλου, του οποίου οι μακροχρόνιες προσπάθειες και οι διασυνδέσεις που έκανε όσο ήταν στη Σουηδία καθ’ όλη τη δεκαετία του 1950, απέδωσαν καρπούς. Το 1959 απέσπασε το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό για το Πνευματικό Κέντρο των Αθηνών, το 1960 διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου, ενώ το 1961 επέστρεψε ως καθηγητής στη θέση του στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Επιπλέον, το 1964 ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος εκλέχτηκε μέλος της Ακαδημίας Τεχνών του Δυτικού Βερολίνου, αποτελώντας μάλιστα ένα από τα πρώτα μέλη εκτός Γερμανίας. Τον Απρίλιο του 1967, η συνεδρίαση του Αρχιτεκτονικού Τμήματος της Ακαδημίας Τεχνών του Δυτικού Βερολίνου διοργανώθηκε στην Αθήνα, έπειτα από πρόταση του Δεσποτόπουλου, ο οποίος ανέλαβε και ολόκληρη την οργάνωση. Την εναρκτήρια διάλεξη έδωσε ο διάσημος φιλόσοφος και μέλος της Ακαδημίας Τεχνών του Δ. Βερολίνου (Τμήμα Λογοτεχνίας) Martin Heidegger. Ο τίτλος της διάλεξης ήταν: Η καταγωγή της τέχνης και ο προορισμός της σκέψης [Die Herkunft der Kunst und die Bestimmung des Denkens]. Στις συνεδριάσεις, οι αρχιτέκτονες της γερμανικής ακαδημίας τεχνών ασχολήθηκαν με διάφορα ζητήματα, όπως η πολεοδομική ανάπτυξη των Αθηνών, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των πανεπιστημίων, αλλά και άλλα ευρύτερα θέματα που αφορούσαν τις θεμελιώδεις αρχές της Αρχιτεκτονικής. Οι συζητήσεις αυτές της Ακαδημίας εντάσσονται στη δυναμική και το ευρύτερο δημιουργικό κλίμα της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, το οποίο διακόπηκε βίαια στην Ελλάδα λίγες μέρες αργότερα λόγω της επιβολής της χούντας των συνταγματαρχών.

Σημειώσεις

1. * Για το ίδιο ζήτημα με διαφορετική προσέγγιση βλ. και το δοκίμιο του Λ. Μπαρτατίλα, Αρχιτεκτονική και Πολιτική: O ρόλος του αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλου στην εμβάθυνση των ελληνογερμανικών σχέσεων κατά τη δεκαετία του 1960. [1] Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης (1913-1975) αποφοίτησε από την Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1935). Η διδακτορική του διατριβή είχε τον τίτλο: Raumordnung im griechischen Städtebau, Technische Hochschule Berlin (1936). Διετέλεσε προϊστάμενος της Πολεοδομικής Υπηρεσίας Διοικήσεως Πρωτευούσης (1937-1938), διευθυντής του Γραφείου Πολεοδομικών Μελετών τέως Διοικήσεως Πρωτευούσης (1939-1943), και στη συνέχεια προϊστάμενος του Γραφείου Χωροταξικών, Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (Γ.Χ.Π.Μ.Ε.) του Υπουργείου Δημοσίων Έργων (1943-1945). Βλ. Φιλιππίδης, 2015, 57 και 377.
2. Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος (1903-1992), γνωστός και ως Jan Despo, παρακολούθησε μαθήματα γλυπτικής στο Κρατικό Bauhaus της Βαϊμάρης (1922-1923) και πήρε Δίπλωμα Αρχιτέκτονα Μηχανικού από την Technische Hochschule Hannover (1927). Εργάστηκε στο γραφείο του περίφημου αρχιτέκτονα Erich Mendelsohn στο Βερολίνο (1929) και επέστρεψε στην Ελλάδα το 1930, αναλαμβάνοντας ιδιωτικά και δημόσια έργα (σχολεία, νοσοκομεία, κινηματοθέατρα, κ.ά.) (Δήμα, 2015).
3. Ο Δεσποτόπουλος περιγράφει σε χειρόγραφες σημειώσεις του «το πνεύμα της αντίστασης (ενάντια στη φασιστική κατοχή)», την εφαρμογή της πολυμερούς λαοκρατικής οργάνωσης του Ε.Α.Μ. στις ελεύθερες περιοχές, καθώς και τις δραματικές εξελίξεις μετά την απελευθέρωση, τονίζοντας ότι η «λαϊκή εξέγερση» ήταν αποτέλεσμα της αγγλικής πολιτικής. Καταδεικνύοντας τη συνεργασία όλων των υπολειμμάτων «αντίδρασης, φασισμού και των βρωμερών οργάνων κατοχής» ενάντια στον λαϊκό αγώνα, αναφέρει την «[κ]αμουφλαρισμένη και φανερή πια αγγλ[ική] κατοχή [ως] χειρότερη από τη γερμ[ανική]». Βλ. αδημοσίευτο αντιστασιακό κείμενο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, χ.χ., όπως παρατίθεται σε: Δήμα, 2015, xviii-xxi.
4. Σύσταση «Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως» με τον Αναγκαστικό Νόμο 768, ΦΕΚ 317 – 27.12.1945.
5. Η Υπηρεσία Συντονισμού και Εφαρμογής Σχεδίου Ανασυγκροτήσεως (ΥΣΕΣΑ) ιδρύεται στις 23.08.1948 (Φιλιππίδης, 2015, 377).
6. Υπογραφή ελληνο-γερμανικής συμφωνίας για οικονομική συνεργασία και μεταφορά αγαθών αξίας έως 200 εκατομμυρίων γερμανικών μάρκων, μεταξύ του Ομοσπονδιακού Υπουργού Οικονομίας, Ludwig Erhard, και του Υπουργού Συντονισμού, Σπύρου Μαρκεζίνη (11 Νοεμβρίου 1953). Επίσκεψη του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή στη Γερμανία (10-12 Νοεμβρίου 1958). Χορήγηση δανείου για την υλοποίηση έργων υποδομής στην ελληνική επικράτεια. Επιπλέον, η γερμανική κυβέρνηση συμφώνησε σε επενδύσεις με τη μορφή παροχής αγαθών αξίας 100 εκατομμυρίων μάρκων – με την προοπτική να φτάσουν τα 400 εκατομμύρια μάρκα για την ολοκλήρωση συγκεκριμένων έργων. Τέλος, η γερμανική πλευρά επρόκειτο να διαθέσει συμπληρωματικά ποσά για τη χρηματοδότηση τεχνικής βοήθειας προς την Ελλάδα. Υπογραφή συμφωνίας για την καταγραφή αιτήσεων και μεσολάβηση στην αποστολή Ελλήνων εργαζομένων προς την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, μεταξύ της Κυβέρνησης της Δυτικής Γερμανίας και της Κυβέρνησης της Ελλάδας  (30 Μαρτίου 1960). Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η υπογραφή της συμφωνίας σύνδεσης της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (9 Ιουλίου 1961) θα αποτελέσει το επιστέγασμα μιας μακράς διπλωματίας επισκέψεων και αλληλογραφίας μεταξύ Αθήνας και Βόννης. Βλ. Αποστολόπουλος, 2010, 277-278· επίσης Pelt, 2006.
7. Μαζί με τον Βασιλειάδη, αναχώρησαν και οι Ιωάννης Παπαϊωάννου και Αρθούρος Σκέπερς. «Αλληλογραφία με υποτρόφους Αγγλίας 1945-46», Αρχείο Δοξιάδη, φ. 23127.
8. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ανέλαβε Υπουργός Δημοσίων Έργων στην κυβέρνηση Αλ. Παπάγου (19 Νοεμβρίου 1952). Από τον Δεκέμβριο 1954 διετέλεσε και Υπουργός Συγκοινωνιών. Ο υπουργός Κ. Καραμανλής επιβλέπει έργα στην Αττική το 1955: https://youtu.be/GB_DgibKu9c.
9. Werner Hebebrand (1899-1966). Σπουδές σε Technische Hochschule Darmstadt (1919-1923). Συνεργάτης του αρχιτέκτονα Martin Elsässer στο Hochbauamt Frankfurt (1925-1929). Αναχώρησε με την Μπριγάδα Ernst May για τη Ρωσία(1930-1937). Συνεργάτης του Herbert Rimpl (1938-1942). Διετέλεσε διευθυντής της Πολεοδομίας στη Φρανκφούρτη (1946-1948). Καθηγητής Πολεοδομίας, Technische Hochschule Hannover (1950-1952). Ανώτατος πολεοδομικός διευθυντής του Αμβούργου (1952-1964). Πέθανε στις 18.10.1966 στο Αμβούργο. Βλ. http://www.architekten-portrait.de/werner_hebebrand/index.html
10. Jan Despo, επιστολή στον Hebebrand, Στοκχόλμη, 7 Απριλίου 1959. Werner Hebebrand Archiv, Akademie der Künste Archiv Berlin, Abteilung Baukunst.
11. «Μία ενδιαφέρουσα ομιλία δια την ανοικοδόμησιν του κατεστραμμένου Αμβούργου», Οικονομικός Ταχυδρόμος, 12.05.1960, σ. 362.
12. C. A. Doxiadis, επιστολή στον Hebebrand, Αθήνα, 22.10.1960, Werner-Hebebrand-Archiv.
13. Kyr. Doxiadis, επιστολή στον Hebebrand, Αθήνα, 16.11.1960, Werner-Hebebrand-Archiv.
14. Στο αρχείο του βρίσκονται πολλά τεκμήρια από την ενασχόλησή του με την Αθήνα, όπως σχετική αλληλογραφία, αποκόμματα εφημερίδων, άρθρα και σημειώσεις.
15. Αρχείο Akademie der bildenden Künste München (στο εξής: AdBK München), Personalakte Ioannis Despotopoulos. Επίσης: http://www.sep-ruf.com/ (22/11/2020).
16. Archiv der Akademie der Künste Berlin (στο εξής: AdK Berlin), Signatur ΑdK-W 62.
17. AdK Berlin, Signatur AdK-W 129-46.
18. „Anlass meines heutigen Schreibens ist die Bitte von Herrn Professor Despotopoulos, Ihnen die als Anlage beigefügten Erinnerungsstücke zu übersenden da dafür derzeit eine Beförderung durch die Post nicht geeignet erscheint. Ich wäre dankbar, wenn das Sekretariat der Akademie den Eingang möglichst umgehend bestätigen könnte.“ Oskar Schlitter, επιστολή στον Hans Scharoun, Athen, 05.05.1967. Επιβεβαίωση παραλαβής: 11.05.1967. Signatur AdK-W 129-46 / 13. Στην επιστολή δεν περιγράφονται τα αναμνηστικά, ωστόσο σε επόμενη επιστολή προς τον Δεσποτόπουλο (12.05.1967, AdK-W 129-46 / 12), η Ακαδημία εκφράζει τις ευχαριστίες της για την αποστολή των “όμορφων φωτογραφιών”
19. Τηλεγράφημα Δεσποτόπουλου, 22 VII 67. AdK Berlin, Signatur Lfd. Nr. 245 /24.
20. AdK Berlin, Signatur AdK-W 222-32.